Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
zamanı olmuşdu. Amma elə həmin zaman da, məcburən geri çəkilmələrinə baxmayaraq, qırğızlar tabe olmadılar. Teymurləngin ona heç də həmişə istədiyi nəticəni gətirməmiş Ala-Tooya münasibətini onun geniş işğal planında kontekstindən ayırmaq olmaz. Teymurləng Toxtamışa qarşı etdiyi üç yürüş nəticəsində XIV əsrin sonlarında Qızıl Ordanı xeyli zəiflətmiş, paytaxtı Saray-Berkeni və digər şəhərləri qarət etmişdi ki, son nəticədə də Rusiyada monqol-tatar əsarətinin sonunu yaxınlardırmışdı. 1398-ci ildə Hindistana soxulması nəticəsində onun əsas şəhəri Dehli ələ keçirilmişdi. 1402-ci ildə Türkiyə məğlubiyyətə uğradı, sultan Bəyazid isə Ankara savaşında əsir düşdü. Sonradan 1404-cü ildə Çin yürüşü gəldi. O Çin yürüşü ki, Teymurun ölümü ilə əlaqədar olaraq 1405-ci ildə yarımçıq qaldı. Uzun sözün qısası, Teymurləng öz yürüşləri ilə bütün Avrasiyanı alt-üst etmişdi. Qırğızların Monqolustanda hökmranlıqları haqqında xatirələr, V.Bartold yazdığı kimi, “monqolların yaddaşlarında bu günə qədər qalmışdır, bəlkə ona görə ki, qırğızlar Monqolustanda yaşamış və hökmranlıq etmiş sonuncu xalqdır”. XIV əsrin sonlarında Əmir Teymur (o zaman Mərkəzi Asiyada onların qüdrətli dövləti yaradılmışdı) çoxmilyonlu ordusu ilə Tarbaqatay dağlarının ətəklərində Kobuk çayı vadisində Baymuratın rəhbərliyi altında olan qırğızlara hücum etdi. Düşmən güclü idi. Yenə də qırğızlar Teymurun ölümünə qədər teymurilərin əsarəti altına düşdülər. XIV əsrdə öz dövlətçiliyini itirmiş qırğızlar ayrı-ayrılıqda tayfa birlikləri halında sağ qalmaq üçün cəhd göstərərək yaşamağa başladılar. Moğolustanın şərq hissəsində, Altayda və Cunqariyada köçəri həyat sürən qırğızlar tədricən tərk edilmiş torpaqlara köç etməyə başladılar, Əmir Teymurun müntəzəm yürüşləri nəticəsində Kurmanov T. “Payız atı” 2001-ci il, B., quaş, 40 x 30 201 darmadağın edilmiş moğol tayfalarının qalıqlarını ram edib onları özlərinə qarışdırdılar. Bu dövrlərdə Baymurat-Çerikin başçılıq etdiyi qırğız döyüşçüləri öz qəhrəmanlıq və dözümlüyünə görə xüsusi seçilirdilər. Məşhur Məhəmməd Heydər özünün iki dəftərdən ibarət “Tarix-i-Rəşidi” (“Rəşidin tarixi”) əsərində qırğızları “Moğolustan meşələrinin aslanları” adlandırmışdır ki, bu da qırğızşünaslara həmin epitet barədə düşünməyə əsas verir. XV əsrin əvvəllərində qazax və qırğızların ərazilərinə müdaxilə etmiş cunqarlarla (kalmaklarla) müharibə başladı. Uzun (200 ildən artıq), qanlı müharibə getdi. Və yalnız ümumi qüvvə ilə, qırğızlar qazaxlarla birləşdikdən sonra cunqarlara qalib gələ bildilər. Və həmin dövrdən bu yana xalqın hafizəsində o zamanın bütün faciəviliyini özündə əxz etdirən belə bir məsəl qalmışdır: “Qazaxlar tozağacından şirə çəkərkən, qırğızlar Qissara daxil oldular” (Tacikistandakı Qissar vadisi). Müharibənin lap başlanğıcında məğlub olmuş qırğızlar, hər halda, illər sonra qalib gəldilər. Təəssüf ki, həmin böyük hadisə barədə biz çox az bilirik və hələ də bu tarixi dövr layiqincə dəyərləndirilməmişdir. Axı məhz o dövrdə qırğız xalqının döyüş əzmi öz davamlılığına görə ağır sınaqdan keçmişdi. Güman ki, döyüşçüləri analarının duası xilas edirdi, məs., təqribən Ç.Aytmatov tərəfindən hələ 1957-ci ildə qələmə alınmış “Üzbəüz” povestində Kertolqo-zayip ananın duası kimi: “Ey Tengri, təhlükəli və qorxulu saatda oyrat düşməninin qarşısında tab gətirmək üçün bizə qüvvə ver. Bizim altı arxa nəsli birləşdirən, dağlarda sənin ruzinlə yaşayan, otlaqlarda və çəmənliklərdə mal-qara otaran qırğız xalqını qoru. Bizim ocaqlarımızın oyratların atlarının dırnaqları altında əzilməyinə qoyma. Ədalətli ol, açıq savaşda bizə zəfər verməyə etiraz etmə. O dağlar arxasında, Talçuy vadisində nələr var? Orada nə baş vermişdir? Nə xəbər var, nə müharibə meydanından gələn çapar var, ürək həyəcan içində çırpınır. Orada nə var, nə yox? Bizi sabah nə gözləyir? Qoru, qoru, Tengeri, döyüşlərə gedənləri. Onları atlarının yəhərlərində oturmuş görməyə şərait yarat, dəvələrə yüklənmiş meyitlərini görməyə yox. Eşit dualarımı, Tenqri, mən üç oğul anasıyam...” XVII-XVIII əsrlərdə oyrot-kalmak işğalçıları Qırğızıstana fasiləsiz talançı yürüşlər edirdilər. Türk xalqları monqolların “sağ” qollarına aid olan tayfaları qədimdən kalmak, cunqar, oyrot adlandırırdılar. Oyrotlar Monqolustanın qərb hissəsində böyük ərazini tutmuşdular. XV əsrdə müstəqil Oyrot xanlığı yaradıldı. Oyrotlar tədricən möhkəmlənərək XVI əsrdə tərkibində tırqoot, derbet, xoşut, çoros tayfalarının daxil olduğu “Derben oyrot” (“Dörd oyrot”) ittifaqında birləşdilər. Bundan sonra kalmaklar qazaxlar və qırğızlara real təhlükə yaradaraq qərbə doğru irəlilədilər. Tarixi mənbələrə əsasən, Doolos batırın başçılıq etdiyi qırğız qəbilələri kalmakların aqressiv iddialarını qəti şəkildə dəf edə bilmişdilər. Uzun zamandır bir-birinə dayaq durmuş qırğız və qazaxların başının üzərində sıxlaşmış yeni təhlükə onları birləşdirdi. Həmin ittifaq xüsusilə XVII əsrdə, qırğız-qazax xanı Eşimin (doğum tarixi bəlli deyil-1628) hakimiyyəti dövründə möhkəmləndi ki, bu da işğalçılara qarşı uğurla dayanıb tab gətirməyə və onların həmlələrinin qarşısını almağa kömək etdi. Onların müvəffəqiyyətləri həmçinin yerli qırğız hökmdarlarının düşmən əleyhinə aktiv fəaliyyətləri ilə möhkəmləndi. Qırğız-qazax koalisiyasının möhkəmləndirilməsində, cunqar işğalçılarına qarşı kəsərli cavab verməklə böyük işlər görənlər Manap- biy, onun oğlu Jarban-bahadır, Tursun-xan, Kokum- biy, Tüqol biy, Çaa və başqaları oldular. XVI əsrin ortalarında qırğızların və qazaxların vahid xanları vardı, lakin sonradan onlar müstəqil hərəkət etməyə başladılar. Artıq 1558-ci ildə vahid siyasi birlik yaratmayan qırğızlar Kaşğaristana, qazaxlar isə Daşkəndə hədə-qorxu gəlirdilər. Həmin dövrün təsvirlərinə əsasən, bizim əcdadlarımız çətin keçilən məkanlarda yaşayır, düşmən həmlə etdiyi məqamda öz ailələrini dağların ucqarına göndərir, özləri isə bütün keçidləri bağlayırdılar. Burada A.N.Bernştamın tarixi təqdiqi yerinə düşər: “XVI əsrdə qırğızlar Tyan-Şanda siyasi hegemonluğa nail oldular, hətta formal olaraq XIII- XVI əsrlərdə monqolların, XVII-XVIII əsrlərdə kalmıkların, XVIII-XIX əsrlərdə çinlilərin, XIX əsrdə Qaşqar, Kokand və rus çarlığının əsarəti altında olsalar da, Tyan-Şanın sayəsində öz iqtisadi müstəqilliklərini, müstəqillik uğrunda mübarizənin həyata keçirilməsinə yönəldilmiş suveren siyasi istiqaməti saxladılar”. Şimal qırğız tayfalarının kalmak işğalçıları ilə mübarizəsinə Atake-bahadır, Ər-Soltonoy, Berdike-bahadır və başqaları başçılıq edirdilər. Onlar düşmənlərin hücumundan sonra parçalanmış qırğızların birləşməsi və xalqın müstəqillik uğrunda səfərbərliyi naminə böyük səylər göstərmişlər. Təxminən 130 il mövcud olmuş Cunqar xanlığı (1628-1758) Rusiyanın millətlərinin, qırğızların, monqolların, qazaxların, sartların, türkmənlərin, qıpçaqların, qaraqalpaqların və başqalarının tarixində nəzərəçarpacaq iz qoydu. 1652-ci ildə kalmak dəstələri Tyan-Şan qırğızlarına qarşı yürüş etdilər. Kalmakların qırğızlara qarşı növbəti yürüşü 1749-cu ildə 27 minlik süvari ordusunun hücumu ilə başlamışdı ki, 7 min döyüşçüsünü itirməklə, məğlubiyyətə uğradılar. 1758-ci ildə tsin ordusu kalmakları darmadağın etdi. Nəticədə, milyondan çox adam qırıldı, amma çoxusu 202 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|