Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek Fonu Bu kitap Türk Dilinde Konuşan Ülkelerin politikasına Destek
Yüklə 144 Kb. Pdf görüntüsü
|
Rusiyaya qaçmaqla canlarını qurtardı, onların nəsilləri isə müasir Kalmıkiyada yaşayırlar. Qırğız qəbilə hökmdarları bir müddət monqollardan qalma adətlər üzrə hərəkət edərək, hakimiyyətə Çingiz xanın nəslindən olanları gətirməklə yanaşı, faktiki ərazi üzrə idarəetməni öz əllərinə keçirdilər. XV əsrdən başlayaraq Ala-Toonun ərazisi sabit siyasi-dövlət anlamına – Qırğızıstan torpağı anlamına çevrilməyə başladı. 1508-ci ildə Məhəmməd Qırğız ağ keçə xalçada yuxarı qaldırıldı və qırğız hökmdarı elan edildi. Onun hakimiyyəti altında olan bölgə “qırğız ulusu” adlandırıldı. Məhəmməd Qırğız qırğızların tarixinə əfsanəvi Taqay biy adı ilə daxil olmuş və qırğızların ulubabası, onların ilk ali hökmdarları hesab edilibən öz yerini tutmuşdur. Bu, qırğız tarixində, qırğız qəbilə və tayfalarının birləşməsində çox əhəmiyyətli taleyüklü mərhələ idi. Məhəmməd Qırğızın şəxsiyyəti haqqında o dövrdən, demək olar ki, birbaşa heç bir xatirə qalmamışdır. Lakin hərəkətlərini, əməllərini izlədikcə, o şəxsin güclü siyasi iradəli, tükənməz enerjili və məqsədyönlü olduğunu təsəvvür etmək çətin deyildir. Onun məqsədi qırğızların birləşdirilməsi və həmin şəraitdə müstəqil qırğız dövlətçiliyinin yaradılması idi. XVI əsrin ikinci yarısı qırğız qəbilələrinin birləşməsi və qüvvələrinin cəmləşdirilməsi, Tyan- Şanda müstəqil qırğız xanlığının yaranması ilə əlamətdardır. Əvvəlcə bu xanlıq Çingiz xanın nəslinin nümayəndəsi tərəfindən idarə olunurdu, fəqət Məhəmməd Qırğız (Taqay biy) Çingizilərlə mübarizə apararaq qələbə çaldı və amirlərin yalnız Çingiz xanın nəslinin nümayəndəsi olmaq məcburiyyəti ənənəsinə son qoydu. Мəhəmməd Qırğız qırğız tayfalarının “sol” və “sağ” qanadlarının etnosiyasi cəmləşməsini möhkəmlətdi. XV əsr Teymurun (Teymurləngin) dövlətinin tamamən süqutu, qazax xanlığının yaranması və Tyan-Şan ərazisində iki güclü qırğız etnosiyasi birliyinin meydana gəlməsi ilə (on qanad, sol qаnаd), həmçinin qırğızlarla qazaxların arasında monqol, özbək və oyrat feodallarının təcavüzünə qarşı ittifaqın bağlanması ilə əlamətdardır. Bu dövrdə dağınıq qırğız tayfalarının konsolidasiyası gücləndi və yeni tarixi ümumiliyə – qırğız xalqının yaranmasına – keçid reallaşdı. 1510-cu ildə Məhəmməd Qırğıza (Taqay biy) çar titulu veridli. Məhəmməd Qırğız 1514-cü ildə monqol xanı Sultan Seyidə Qaşqarıstanın ələ keçirilməsində güclü köməklik göstərdi. 1517-ci ildə isə Məhəmməd Türküstana yürüş etdi. Onun hakimiyyəti dövründə (1510-1524) müstəqil qırğız dövləti yaradılmışdı. V.V.Bartoldun sözlərinə görə, düşmənləri onu “qırğızların padşahı” adlandırırdılar. Lakin elə 1517-ci ildə də Sultan Seyid özü güclü ordunun başında duraraq xaincəsinə qırğızların İssık-Kul sahilindəki torpaqlarına soxuldu. Məhəmmədin döyüşçüləri qeyri-bərabər qovğada məğlubiyyətə uğradılar. Çox təəssüf ki, biz, qırğızlar hələ də bu sərkərdənin əməllərini lazımi səviyyədə dəyərləndirməmişik. XV əsrin sonu-XVI əsrin əvvəllərində Seyf-əd-din Əksikənd qırğızların tarixi haqqında ilk məlumatları ərəb əlifbası ilə qələmə aldı. Sonradan qırğızların yenə də Şərqi Türküstanın (1616-1630) hökmdarlarının və kalmakların (1635- 1758) əleyhinə qanlı müharibələri başladı. Qələbə əldə etmiş biylər 1680-ci ildən 1702-ci ilə qədər bu geniş məkanlarda hökmranlıq etdilər. Qırğızlar həmin dövrdə Sır-Dərya vilayətinin Auleatin uyezdində yaşayırdılar. Qırğızlar XVIII əsrin ikinci yarısında qazax xanı Ablay xan tərəfindən hücuma məruz qaldılar. Digər görkəmli şəxsiyyət – quşçu tayfasından olub, öz xalqının azadlığı uğrunda mübarizə aparan Kubat biydir. Tyan-Şanda, Fərqanədə və Şərqi Türküstanda qırğız tayfalarını məhz o birləşdirə bilmiş və hətta qırğızların dövlətçiliyini yaratmaq uğrunda ilk addımlar atmışdı. Qırğızların tarixinin bu mərhələsi barədə İ.Biçurin bunları qeyd edir: “Qırğızlar kasıb, amma qoçaqdırlar, öz həyatlarını qorumazlar, müharibədə cəsurdurlar. Qazaxlar və bolurlar onlardan çəkinirlər. Hətta cunqarlar öz hökmranlıqları dövründə qırğızları hakimiyyətlərinə tabe etdirə bilməmişdilər”. A.Bernştamın sözlərinə görə isə: “... XVIII əsrin qırğızlar barədə Çin mətnlərinin təhlili həmin dövrdə Sintszyanın ərazisində baş vermiş hadisələrdə qırğızların əhəmiyyətli rolunu göstərir. Çin imperiyasını onlarla hesablaşmağa məcbur edən qırğızların hərbi-demokratik quruluşu bu kiçik xalqın ən mühüm sosial qüvvəsini təşkil edirdi. Çin mənbələrinə istinadda bu tayfaların, ələlxüsus da onlar iri konferderasiyalar halında birləşəndə, azman qüvvəsi haqqında sənəddə “hətta cunqarlar da öz qüdrətli hökmdarlıqları zamanı onları hakimiyyətlərinə tabe edə bilməmişdilər” sözləri ilə əyani surətdə bildirilmişdir. Bu sözlər öz tarixində çox zaman geridə qalmış Şərq zülmkarlarının sistemində bulunub, çox əziyyətlərə qatlaşmış, həyat qüvvəsini saxlamış qırğız xalqının asi ruhunu ifadə edir”. 1909-cu ildə Almaniyada işıq üzü görmüş kitabında professor Martin Qartman qırğızları cəld, güclü, mənlik hissi olan və verdikləri vədə naxələf çıxmayan insanlar kimi xarakterizə edir. 203 XVIII-XIX əsrlər. Millətin möhkəmlənməsi dövrü XVIII əsrin əvvəllərində qırğızların tarixində ən ağır dövr olmuşdu, fəqət eyni zamanda bu mərhələdə xalqın mənəvi vətənpərvərliyi və birliyinin yüksəlişi, etnik özünüdərkin möhkəmlənməsi nəzərə çarpırdı. Bu, eposlar dövrü idi. Qırğızların kalmaklarla mübarizəsi öz əksini xalq dastanlarında tapmışdı: “Kurmanbəy”, “Janış- Bayış”, “Ər Tabıldı”, “Janıl Mirzə”, “Sarıncı Bokoy” və başqaları. Bu dövr, xalqın birliyini möhkəmləndirmiş və ideologiyada rol oynamış şifahi xalq yaradıcılığında parlaq surətdə öz əksini tapmışdı. Qırğız etnosunun yaranması prosesi neçə əsri – uzun bir dövrü əhatə edir. Bu proses XVI-XVIII əsrlər ərzində həmin dövrdə Şərqi Sibir və Şərqi Türküstanda, Tyan-Şan, Pamir-Alay, Orta Asiya və Ural (başqırdların arasında) ərazisində yaşamış tayfaların iştirakı ilə baş vermişdir. Birləşməyə əsas şərt möhkəm tayfa-qohumluq əlaqələri, dilin ümumiliyi və daimi ərazinin olması idi. Cənub qırğızları 107 il ərzində (1769-1876-cı illər), sonra şimal qırğızları 38 il ərzində (1825- 1863) böyük hissəsini özbəklər, qıpçaqlar, qırğızlar və taciklər təşkil edən Kokand xanlığının (paytaxtı Kokand ş.) tərkibində olmuşlar. Qırğızlar Kokand xanlığı dövründə Taylak bahadır və Pulat xanın başçılığı ilə 20 dəfədən çox üsyan qaldırmışdılar. 1825-ci ildə Taylak bahadır onminlik ordu toplayaraq, Şimali və Cənubi Tyan-Şanın ərazisinə soxulmuş Tsin döyüşçülərinin xeyli hissəsini məhv etdi. XIV əsrin sonundan-XVIII əsrə qədər, demək olar ki, 400 il ərzində qırğızlar milli dövlətçiliyi bərpa etmək uğrunda çıxış edirdilər. Amma məqsədlərinə çata bilmirdilər. Bu sayaq çıxışların birində qırğız tayfasının başçısı Kubat biy Kokand xanlığının əleyhinə olan döyüşlərdə öz qoçaqlığı ilə seçilmişdi. Mərkəzi Tyan-Şanda, “Dağlar aslanı” adını almış Taylak bahadır sayak, monoldor, çerik qırğız tayfalarının başında duraraq iki dəfə Kokand xanlığının dəstələrinə qarşı çıxmış və qələbə qazanmışdı. Amma qırğız tayfalarını birləşdirmək ona müyəssər olmamışdı. Münasib təbii-iqlim şəraitli zəngin dağlıq diyar həmişə yadelli işğalçıların diqqətini cəlb etmişdir. Feodal Kokand xanlığının hökmranlığı dövründə (1769-1876) milli-azadlıq xarakterli 20-dən çox üsyan baş vermişdi. Qırğız xalqı ağlagəlməz məbləğdə töycü verməli, üstəlik, Kokand ordusunda hərbi xidmət keçməli idi. Məşhur şərqşünas A.Kun o zaman yazırdı ki, Kokand xanlığı insanın doğulması və ölümü üçün də vergi verməyə məcbur edirdi, töycüsüz yalnız hava idi. Məğrur, azadlıqsevər xalq bu cür alçaldıcı vassallıq vəziyyəti ilə razılaşmaq istəmirdi. Qırğızların vaxtaşırı öz əsarətçilərinə qarşı qiyamları bununla izah edilir. Baxmayaraq ki, bu üsyanlar kifayət qədər insan itkisinə gətirib çıxarırdı, qırğızlar öz müstəqillik və azadlıqları üçün qızğın mübarizə aparmaqda davamlı idilər. Tarixi salnamələrə əsasən, Narboto biy, Alim xan, Mədəli xan və Şeralı xan kimi kokandlı hökmdarların qırğızlarla qohumluq əlaqələri vardı və kokandlılar nəinki qırğızlara rəğbət bəsləyir, hətta bəzən öz həmyerlilərindən daha çox onlara etibar göstərirdilər. Nəticədə, kokandlıların inzibati idarələrində rəhbər vəzifələri qırğızların xanəman və tayfalarından nümayəndələr tuturdular. Kokand xanlığının tarixində təqribən 30 il hakimiyyətdə olmuş Xudayar xanın şəxsiyyəti xüsusilə seçilir. O, qırğızların əhatəsində böyümüş və tərbiyə edilmişdi, ona görə davranışında, nitqində və xasiyyətində onlardan götürdüyü vərdişləri saxlamışdı. Doğrudur, təsdiq edilir ki, o, qırğız mühiti tərəfindən yüksəldilmişdisə, elə onun tərəfindən də devrilmişdi. 1858-ci ildə hakimiyyətə gəlmiş Məllə xan Alayda hökmranlıq edən Alımbəy datkaya xanlığın inzibati tərkibində, faktiki olaraq hədsiz- hüdudsuz hüquqlar verdi. Saray münaqişələri həmişə bütün dövr, ölkə və xalqların hökmdarlarının həyatlarının ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Kokand xanlığında da belə idi. Məllə xanın Alımbəy datkanın başçılığı altında qırğız əshabələri dörd ildən sonra onu kənarlaşdırır. Onun devrilişindən sonra Şerəli xanın Şahmurad 204 Yüklə 144 Kb. Dostları ilə paylaş:
|