Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
37 lərdə Dədə Qorquddan necə bəhs edildiyinə baxaq 1 (əgər müm- künsə, onun təsirindən kənarda). Yuxarıda haqqında danışılan oğuz dastanlarından bəhs et- mək üçün Rəşidəddin «Tarixi-Oğuzu-Türkan və hekayəti-Ca- hangiri» 2 adlı əsərində oğuzların İnal Sır Yavkuy adlı sultanları zamanında bir Dədə Qorqud yaşamışdı: «Həzrəti Məhəmmədə elçi sifətində yollanmış və müsəlman olmuşdu. Bayat boyundan idi və möcüzələr göstərib ad çıxarırdı». Bayati Həsən bin Mahmudun yuxarıda adını çəkdiyimiz 886/1482-ci il tarixli «Cami-Cəm Ayin» adlı qısa əfsanəvi sal- naməsində Dədə Qorqudun Qaraxan zamanında Həzrəti Məhəm- mədə elçi sifətində yollandığı yazılır. Osmanlı ailəsi oğuzların bu əfsanəvi başçısı Qaraxana bağlanır. Əbülqazi Bahadırın (1659) «Şəcəreyi-tərakimə» adlı əsərin- də Qorqud Atanın beş türkmən və ya oğuz sultanı dövründə 290 il yaşadığını yazır. Misralarla öyüb yüksəltdiyi Salur Qazan ilə çağdaş idi («Dədə Qorqud kitabı»ndakı XI hekayədə təxminən Qazanın tərifinə və mədhiyyələrinə oxşayan cağatay türkcəsin- dəki yeddi dördlüklərə bənzəyir). Son dördlükdə Dədə Qorqud özünə səyyah deyir. Əlişir Nəvainin «Nəfahatül-Üns» adlı əsərinin türkcə tərcü- mələrindən birinin əlyazmasında Qorqud Ata ilə bağlı bir bəhs var. «Qorqud Atanın (Allah onu bağışlasın) türklər arasındakı şöhrəti o qədər yayılmışdır ki, bunu aydınlatmaqda fayda var. O, özündən çox illər əvvəl olanları və olacaqları bilirdi. İbrətamiz bir çox qərarları vardır» 3 . «Tarixi-dost Sultan» adlı əsərdə Qorqud özbək xanın yanın- dadır və türklər islamiyyəti qəbul etdikləri zaman «macusi» 4 rahibləri ilə münaqişə etmişdi. 1 Burada O.Ş.Gökyayın verdiyi qeydlərə istinad edirəm, s.XVIII vd. 2 Əvvəlki ətək yazısına baxın. 3 В.Бартольд. Султан Санджар и гази. ZVO, ZX, 1, 1911, s.46-49. 4 Atəşpərəst. 38 «Oğuznamə və ya atalar sözü» 1 adlı toplama materialların- dan ibarət kitabda Dədə Qorqud və ya Qorqud Ataya aid edilən atalar sözü və aforizmlər vardır ki, bunlar da əvvəldə göstərildiyi kimi, «Kitabi-Dədə Qorqud»un girişindəki mətni xatırladır. Bayburtlu Osmanın ən yeni tarixi faklara əsaslanan və hələ də nəşr olunmayan türkcə «Təvarixi-Cədidi-Muradi-Cihan» adlı əsərində oğuzların rəisi Xorasandan Qafqaza və Şərqi Anadolu- nu fəth etmək üçün gələn Bayandır xanın şəcərəsi haqqında bir bölüm vardır. Eyni zamanda yenə vəziri Qazan xandan, «Kitabi- Dədə Qorqud»da adları çəkilən oğuz bəylərinin çoxundan və oğuzları islamiyyətə dəvət etmək üçün Hz.Məhəmməd tərəfin- dən göndərilən Səlmani-Farisidən sonra oğuz şeyxi olan Dədə Qorquddan bəhs edir. Burada «Kitabi-Dədə Qorqud»un motiv- ləri ilə qaynaşması açıq şəkildə özünü göstərir. Bundan başqa, Bayındır xanın Məkkəyə getmək üçün təhkim etdiyi ilk şəxs Əmən bəy idi. II boyun sonunda («Qazanın evinin yağmalan- ması») «Peyğəmbərin üzünü görən Əmən» ifadəsi işlənir. Dədə Qorqud Anadolu və Orta Asya türklərinin şifahi ənə- nələrində də yaşayır. Türkmən və qazax-qırğızlarda «Qorqudun qəbrini qazma» atalar sözü işləkdir və «Dədə Qorqud əfsanəsi» haqqındakı nisbətlə müxtəlif tərzdə izah edilir: ömrün uzunluğu, ölümdən qaça bilmə və ya iri cüssəli olmaq kimi izah edilir 2 . Qazax-qırğız cadugərləri və ya baxşıları ötən əsrdə duala- rında Dədə Qorqudu çağırırdılar. Ənənəyə görə, Dədə Qorqudun məzarı və ya məzarları vardı. Yuxarıda da gördüyümüz kimi, Ə.Divayev Qorqud Atanın məzarı adlanan bir qayanın şəklini çəkmişdi. Bu qaya Aral gölünə 3 axan Sir-Dərya boyunda idi. 1 В.Бартольд. Султан Санджар и гази. ZVO, ZX, 1, 1911, s.46-49. 2 Burada və bir az daha irəlidə O.Ş.Gökyay tərəfindən toplanmış mü- hüm xəbərlərin xülasəsini verirəm (s.XXXV). 3 Aral dənizi və ya Aral gölü – Mərkəzi Asiyada, Qazaxıstan və Özbə- kistan sərhədində axmaz göl. XX əsrin 60-cı illərindən dənizin əsas qida mən- bəyi Amu-Dərya və Sır-Dərya çaylarından suvarmada mütəmadi və rejimsiz istifadəsi nəticəsində dənizin səviyyəsi enməyə başladı. 1989-cu ildə dəniz iki 39 Alman səyyahı Olearis 1638-ci ildə Dərbənddə (Azərbaycanda) olduğu zaman verdiyi məlumata görə 1 , Kerchler-Qırxlar adlan- dırılan məzarlarla qarşılaşmışdır. Yenə eyni yerdə Kassan (Qazan) adlı bir Oğuz bəyinin Da- ğıstanlı ləzgilərlə döyüşündən bəhs edilir. Buranı ziyarət edənlər dualar oxuyur və nəzir verirdilər. Kral Kassan Təbriz ətrafında dəfn edilmişdi. Həyat yoldaşı kraliça Burloe (Burla xatun – Q.Şəh- riyar) Urmiyada 40 ayaq uzunluğunda bir məzarda dəfn edilmiş- di 2 . Dərbənddə Qırxlar məzarlarından bir az irəlidə iki müsəlman məbədi vardı. Birində İmam Kurchud, yəni Qorqud dəfn edilmiş- di, digərində isə əvvəl Hz.Məhəmmədin, sonra da Qazanın yanın- da yaşayan və ləzgilərə qarşı döyüşmək üçün şeirləri ilə əhalini təşviq edən və onlar tərəfindən öldürülən bir adamın qəbri idi. Alman səyyahının verdiyi bu məlumatlara türk səyyahı Öv- liya Çələbinin də əsərində rast gəlirik. O, «Səyahətnamə»sinin II cildinin 312-ci səhifəsində Dərbənddə Qırxlar məbədindən, ora- dakı 40 böyük məzardan, ziyarət yerindən və böyük sultan, şir- vanlılar tərəfindən hörmət edilən Dədə Qorqudun məbədindən bəhs edir. Övliya Çələbi Dərbəndə 1056/1646-cı ildə səyahət et- mişdi 3 . Yevgeni İvanoviç Kozubskinin «Dərbənd tarixi» əsərində bu qeydlərə diqqət yetirən V.Bartold 1908-ci ildə Dərbəndə səya- hət etmiş və öyrəndiklərini dəqiqləşdirmək istəmişdi. Lakin XVII əsrdə səyyahların haqqında məlumat verdikləri bu izlərin itdiyinin şahidi olmuşdur. Onlar Qorqud adını belə xatırlamırdılar 4 . hissəyə parçalandı – Şimali (Kiçik), Cənubi (Böyük) Aral dənizi – Q.Şəhriyar. 1 Adam Oleari. Ausführliche Beschreibung der kundbaren Reisen nach Moscow und Persian, Schleswig, 1671, s.721-723. 2 «Dədə Qorqud kitabı»nın II, III, IV hekayələrində «boyu uzun Burla xatun»dan bəhs edilir. 3 «Səyahatnamə»sinin başqa bir cildində (IV, s.140) Övliya Çələbi Əh- lətdə dəfn edilmiş Qorqud xandan söz açır. 4 В.Бартольд. Еще известия о Коркуде. Записки Восточного отделе- ния Императорского Русского археологического общества, XIX, 1909, s.73-77. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|