Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
43 edərək dolaşırdılar 1 . Bütün bunlar bizi hekayələri bir yerə toplayan qeyri-adi sənətkar qabiliyətinə malik olan müşdərək bir ozanın varlığına inandırır. Onun hekayələri başlayıb-bitirməkdə, əlavələrdə, dildə açıq şəkildə müşahidə olunan bağlayıcı xüsusiyyəti var idi. Bu da qismən toplayıcının qabiliyyəti olduğu düşünülsə də, daha çox zamanla inkişaf edən bir ənənənin nəticəsi hesab edilə bilər. Hər hekayənin sonunda, yuxarıda söylədiyimiz kimi, dastanın Dədə Qorqud tərəfindən yazıldığı söylənilir. Dədə Qorqud da hekayələrdə təsvir edilən Oğuz dünyasının epik-alplıq mühitinin bir qəhrəmanıdır. O, Oğuz bəy və şahzadələrinin mühitində türkmən ozanlarının əfsanəvi şəxsiyyətidir. Girişdəki «ozan Dədə Qorqud ağzından söylər» ifadəsini misal gətirə bilərik. «Dədə Qorqud kitabı»ndakı oğuznamələrin epik dövrünün nə zaman formalaşdığını təyin etmək çox çətindir. Bu mövzu ilə əlaqədar olaraq sonrakı səhifələrdə hekayələrin mühiti araşdı- rılacaq, təxminən formalaşdığı və toplandığı mühitin tarixini və coğrafyasını müəyyənləşdirməyə çalışarkən, bəzi nəticələr orta- ya çıxacaqdır. «Dədə Qorqud hekayələri»nin yazıldığı təxmini dövr Türk ədəbiyyatında dastansayağı olmasa belə, cəngavər ru- huna uyğun şəkildə yazılmış populyar tərzdə Anadolu və Rume- lidəki hərb və fəth mücadilələrini mədh edən bəzi hekayələr vardır. Xüsusilə Seyid Battal Qazinin Anadoluda Bizanslılara qarşı mü- cadiləsini təsvir edən epik-hekayə «Battalnamə» ərəb mənşəlidir və Bizans dövrünün «Dionis Akrit»i 2 ilə ortaq xüsusiyyətləri möv- 1 W.Radloff. Proben der Volkslitt. der Türk. Stämme, III, 260. 2 Bu mövzuya dair əlimizdə olan zəngin biblioqrafiya arasında H.Qri- qori və M.Kanardın tədqiqatları mühüm yer tutur. P.N.Boratav «Battal» («İslam Ansiklopedisi»ndə «Battalnâme» H.Ethe tərəfindən alman dilinə tər- cümə edildi (Leipzig, 1871). İtalyada Bizans şeirləri bu kitapda işlənmişdir: S.Impellezieri. II Digenis Akritas. L'epopea di Bisanzio, Firenze, 1940. 44 cuddur. XV əsrin ilk yarısında qələmə alınan «Danişməndnamə» adlı əsər «Battalnamə»nin davamı sayıla bilər. Əsərin Səlcuqi sultanı II İzzəddin Keykavus dövründə qələmə alınmış ilk şəkli XV əsrdə Toqat qalasının mühafizəçisi Arif Əli tərəfindən təkmilləş- dirilmişdir. Bu əsərdə Danişmənd Əhməd Qazinin XI-XII əsrlərdə Anadoluya ilk türk yürüşlərindəki qəhrəmanlıqlarını mədh edir 1 . Lakin «Dədə Qorqud oğuznamələri»nin vəsaiti bizi daha çox Şərqə, Şərqi Anadoluya, Qafqaza, Azərbaycana, yəni Fərat çayı- nın üst tərəfindən Xəzər dənizinin qərb sahillərinə qədər aparır. Bu hekayələrin ərazisi olduğuna dair araşdırmalar irəlidəki bö- lümdə göstəriləcək və burada coğrafiya ilə topoqrafik bəhslər tədqiq ediləcəkdir. Beləliklə, hekayələrin məğzinin etnik ünsürlər, adət-ənənələr, türklərin əvvəlcə məskunlaşıb XI əsrdən sonra fəth etdikləri Asiya torpaqlarının şərqdə olduğu görüləcəkdir. İndi əlimizdə olan kitabdakı hekayələrin yazılma tarixi (on- ları meydana gətirən hadisələrin çıxışı deyil) olaraq XIV əsrin sonu ilə XV əsrin əvvəllərini qəbul edə bilərik 2 . Bəzi nüanslar daha qədim dövrlərə gedə bilməyəcəyimizi göstərir. İstər danışıq dilində və istərsə də lüğətdə XIV-XV əsr Azərbaycan və Şərqi Anadolu türkmənlərinin dili ortaq xüsusiyyətlərə sahibdir. «Pa- şa» kimi sözlərə daha əski mətnlərdə rast gəlinmədiyi halda, «nökər» və «qoşun» kimi XIII əsrdə monqol istilasından sonra türklər arasında yazılmış olanları da vardır. Hekayələr Şərqi Anadolunun XIV əsrini əks etdirir. Görəcə- yimiz kimi, Qantural 1348-cü ildə türkmənlərlə Trabzon rumları arasındakı mücadilələrdə adı çəkilən qəhrəmanın bənzəridir. Bu şəkildə bir çox mövzular kitabın daha yaxın bir zamana aid olamadığını göstərir. Şübhəsiz ki, kitabdakı dastansayağı və cən- gavər ruhu daşıyan mətnlər Şərqi Anadolu, Qafqaz və Azərbay- 1 Fuad Köprülü. Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları. Belleten, VII (1943), s.425. M.Ş.Akkaya, DTCF Dergisi, VIII (1951). 2 Bartold və Fuad Köprülünün söylədiklərinə əlavə edilən mövzular haqqında ətraflı məlumat üçün bax: O.Ş.Gökyay, adı çəkilən əsəri, s.XL-LI. 45 can türkmənləri arasında daha əvvəldən formalaşmağa başlamış- dı. Təpəgöz XIII əsrdə bilinirdi və Dəli Domrul kimi motivlər daha əski bir mahiyyətə sahibdir. Əlyazmaların azlığına baxmayaraq, hekayələrin yazıldığı dövrü araşdırmaq bizi o qədər də cəlb etmir. Hər iki nüsxə, gör- düyümüz kimi, XVI əsrin ortasında yazılmışdır 1 . «Kitabi-Dədə Qorqud»un girişindəki Osmanlı sülaləsi ilə bağlı qeydləri tədqiq etməyə dəyər. Burada Dədə Qorqud bir zaman sonra xanlığın yenidən Qayılara keçəcəyini və daima onların əllərində qalaca- ğına dair əvvəlcədən xəbər verir. Kəhanət Osmanlı soyunun davam edəcəyini söyləyir. Qayılar oğuzların bir boyu idi. Əvvəldə də gördüyümüz kimi, oğuzların əfsanələrinə əsasən o, ilk övlad idi. Yazılı bir mətndə mədh edilməsi və Osmanlı sülaləsinin ona tapşırılması əlverişli mühitdə mümkün olmuşdu. 1300-cü illərdə Bitinyada (Bursa və ətrafı) möhkəm bünövrə üzərində qurulan Osmanlı xanədanı XIV əsrdə mütəmadi olaraq genişlənmiş, İldırım Bəyazidin (1389- 1402) zamanında Anadolunun böyük bir hissəsinə hakim olduq- ları əsnada təxminən on il Teymur istilası ucbatından bu uğurları kölgədə qalmış, sonradan II Murad (1421-1451) dövründə yeni- dən əski qüdrətini qazanmışdı. II Muradın bu səltənəti zamanı Os- manlılar fəthlərini davam etdirməklə yanaşı, ərəb və fars dilindən edilən tərcümələr sayəsində mədəniyyəti də inkişaf etdirdilər və Osmanı oğuzun nəslinə bağlayan rəsmi şəcərə meydana gətirdilər. II Murad dövründə qələmə alınan Yazıçızadə Əlinin «Səlcuq- namə» əsərində «Dədə Qorqud kitabı»nın girişində söylənən sözlərlə sıx bağlı olan bir bölüm vardır. V.Bartoldun 2 Asiya muzeyindəki nüsxədən çıxartdığı qeydlər aşağıdakı kimidir 3 : 1 Yuxarıdakı səhifələrə baxın. 2 ZVO, XIX (1909), s.77. 3 Rəsul əleyhisəlam zamanına yəqin zamanında Boyat boyundan Furqud (çox güman ki, texniki səhvdir. Qorqud olmalı idi – Q.Şəhriyar) Ata qopdu. Kəndi qövmünün bəlkə seyidi, nə deyərsə, olurdu, qeyibdən xəbər söylərdi. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|