Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
52 görə, o dövrdəki Turxomania (Turchomaniya) bir zamanlar Er- mənistan idi 1 . Daha sonralar isə (XVI əsrdə) Minadoi Turxoma- nianı Gürcüstanın bir bölgəsi kimi göstərir 2 . «Kitabi-Dədə Qorqud»da «təkur» sözü ermənicədən keçən kəlmədir. Bayburt şəhəri ilə bağlı olan Barasar adı da ermə- nicədə ola bilər 3 . *** «Dədə Qorqud hekayələri»ndə XIII əsrdə İrana, Qafqaza və Anadolunun böyük bir hissəsinə edilən Monqol yürüşündə və XIV əsrdə Elxanilərin qurduğu hakimiyyət yer alır 4 . Səlcuqilərin XII-XIII əsrlərdə təxminən bütün Anadolunu əhatə edən hökm- ranlıqlarından bəhs edilmir 5 . Osmanlı səltənətindən söz açılmır (Dədə Qorqudun buna aid kəhanəti (peyğəmbərliyi – Q.Şəhriyar) giriş qismindədir və hər hansı bir məqsəd üçün uydurulmuşdur). Dövrün digər türk bəylikləri haqqında da heç bir məlumat yoxdur. Hekayələrin qəhrəmanları olan oğuzlar Bayındır xan və Qazan bəyin əmri ilə müstəqil bir dövlət yaratmış görünürlər. Lakin bu qeyri-müəyyənlik və zamansızlıq, çox güman ki, epik hekayənin olaraq xilas ola bilsə də, Ağqoyunlu səfiri və Barbaronun katibi öldürülmüşdü. Səfarət 14 aprel 1474-cü ildə Təbrizə çatdı. O, 1478-ci ildə Uzun Həsənin ölü- mündən sonra Venesiyaya qayıtdı. Ona bir erməni bələdçinin kömək etdiyini yazır. İosafat Barbaronun Qıpçaq xanlığı, İran və Gürcüstan haqqında yaz- dıqları əvəzsiz hesab olunur – Q.Şəhriyar. 1 Ramusio. Della navigationi et viaggi. II, Venezia, 1559, 108 v. 2 Historia della guerra fra Turchi et Persiani. Venezia, 1593, s.51. 3 Adların sıralamasına bax: Barasar haqqında: P.N.Boratav. Halk Hi- kâyeleri ve Halk Hikâyeciliği, s.65. Osman Turan İslam ensiklopediyasındakı «Bayburt» adlı məqaləsində Barasarın bir xristian şahzadəsinin adı ola bilə- cəyini söyləyir. 4 A.Z.Velidî. Moğollar Devrinde Anadolunun İktisadî Vaziyeti. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası – I, 1931, s.1-42. 1136-cı ildə Abxaziya və Gürcüstan monqol hökümətinə ildə 1202000 dinar vergi ödəyirdi. Azərbay- can isə 2384000 dinar verirdi. 5 Bu dövr haqqında ətraflı məlumat üçün bax: C.Cahen. Les tribus turques dAsie Occidentale pendant la période seldjuqide. WZKM, LI, 1950, s.178-187. 53 xüsusiyyətidir. Kitabın toplanması çox qədim bir dövrdə, məsə- lən, XIII əsrdəki monqol istilasından əvvəlki zamanda olmasına bizi inandırmır. Əlimizdə olan nüsxənın yazılışı təxminən bir az əvvəl üzərində durduğumuz tarixi dövrlərdə və irəlidə izah edəcəyimiz coğrafi bölgələrdə meydana gəlmişdir. «Dədə Qorqud hekayələri»nin coğrafi mühiti İndiyə qədər «Dədə Qorqud hekayələri»nin topoqrafiyası haqqında bildiyim tədqiqat işi Fəxrəddin Çeliyə məxsusdur. O, «Dədə Qorqud kitabı»ndakı coğrafi adlar» adlanan bu məqaləsini «Ülkü» dərgisində (Ankara, c. XVII, 1941, s.449-450) nəşr etdir- mişdir 1 . Çeliyin fikrincə, «Dədə Qorqud» hekayələri VIII-X əsr- lərdə Kür və Araz çaylarının aşağı hissəsində məskunlaşan oğuz- larla Axıska və Kutaisidə Kür çayının ortalarında, Qara dənizin şimal-şərqindəki sahillərində Çoruhdan Qarusu (Fərat) ilə Kür- Araz boyunca və Naxçıvan bölgəsində (Ermənistanın cənubunda) məskunlaşan xristianların mübarizələrindən bəhs edir. Hekayələrin bu coğrafi əlaqəsini qəbul edə, ancaq meydanı daha da geniş- ləndirib Mardin və Amidə qədər – qərbə doğru uzada da bilərik. Hekayələrin tarixi əlaqəsi, fikrimizcə, XIV-XV əsrlərə aid edilməlidir. Yeri gəlmişkən, daha qədim dövrləri, bəlkə də XI- XII əsrlərdə Anadoluda Səlcuq yürüşlərinin təsirlərini əks etdir- diyini də qəbul edə bilərik. Çeliyin qəbul etdiyi VIII-X əsrlər- dəki yürüşlər daha az inandırıcıdır. Çeliyin fikirlərini əsas tutaraq hekayələrdən hər birinin coğ- rafi sahəsini aşağıdakı kimi sıralaya bilərik: 1. Buğac xan hekayəsi – qarlı Türküstandan bəhs edir. Tür- küstandakı Qazılıq dağının adı çəkilir. 1 Məqalə davam etməli idi, lakin dərginin sonrakı saylarını görmədim («Ülkü» dərgisinin bu seriyası 102-ci sayda nəşrini dayandırmışdı, hər halda müəllif ona görə də dərginin sonrakı saylarını görmədiyini yazır. Sonradan bu dərgi yenidən nəşrə başladıldı – Q.Şəhriyar). 54 2. Dəli Domrul hekayəsi – Anadoluda yeri məlum olmayan bir bölgədə Rumdan Suriyaya qədər uzanan bir bölgədir. 3. Təpəgöz hekayəsi – Günortac, Uzunpınar Salaxana qaya- sı adlanan Qərbi Türküstan bölgələri. 4. Qazanın evinin yağmalanması hekayəsi – 4 (Uruz bəyin dutsaqlığı), 9 (Bəkil oğlu İmran), 11 (Qazanın dutsaqlığı) Çeli- yin fikrincə, Kür çayı boyunca keçmiş ola bilər, 3 (Beyrək bəy) Pasin və Bayburt arasında ola bilər, 6 (Qanturalı) və 7 (Yegnək) Trabzon və Düzmürd arasındakı Qara dəniz sahillərində, 10 (Səgrək) Əlincə və Naxçıvan bölgəsində, 12 (Daş Oğuzların üs- yanı) adətən Oğuz bölgəsindədir. Çeliyin fikrincə, Oğuzların iki qismini (İç Oğuz – Daş Oğuz) aşağıdakı kimi bölə bilərik: İç Oğuzlar Eleşgirt və İrəvan bölgəsində, Daş Oğuzlar da Gökcə dəniz və Gəncəyə qədər uza- nan şərq bölgədədir. Hekayələrdəki coğrafi adların Çelik tərəfindən sıralanması: 1. Şərq: Dərəşam, Dərəşamsuyu, Əlincə, Gökcə dəniz, Gökcə dağ, Bardar, Gəncə. 2. Şimal: Tomanin, Ayasofya, Ağhisar, Axıska, Başı Açuq, Dadiyan, Dəmir Qapu (Dərbənd), Gürcüstan. 3. Qərb: Qara dəniz, Düzmürd, Trabzon, Bayburt, Harun eli. 4. Cənub: Pasin, Avnik. Oğuz elini bu torpaqların tam mərkəzinə yerləşdirmək lazım- dır. Bu bölgə Aladağ, Sürməlü, Sürük, Dana Sazı, Ağqaya, Ortac Kır, Ağca 1 qala (Qazan bəyin əfsanəvi yeri olması güman edilir). Oğuz torpaqlarından və «Dədə Qorqud hekayələri»nin sər- hədlərindən kənarda adı çəkilənlər: Qan Abxaz eli, Bizanslılar (Rum eli), İstanbul, Suriya və Şam, Sancidan, Ümman dənizi, 1 A.İnan (Türk Halk Bilgisine Ait Maddeler – IV. Birinci İlmî Seyahata Dair Rapor, İstanbul, 1930, s.57) Qarsın Çıldır vilayətində mevrus (osman- lıcada vərəsə, miras – Q.Şəhriyar) ənənələrini davam etdirən türkmənlərin məskunlaşdığı qəsəbələri aşkarladı. Lakin sadəcə ona bənzəyir deyə Ağqala adı ilə adlandırmaq çox primitivdir. İrəliyə bax. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|