Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
58 ri, s.104) XVI əsrin sonunda «Passenini Həsən qalası və Ərzu- rum arasındakı türk qəsri» kimi göstərir. XI hekayədəki adı çəkilən Tomanin bir gürcü qalası ola bilər. Minadoi (s.58) Ermənistan ilə Gürcüstanın birləşdiyi yeri Tomanis olaraq göstərir. Sıx rast gəlinən Aladağ (ad sıralamasına bax) dəqiq bir ad olmamaqla yanaşı, Şərqi Anadoludakı 1 Aladağ (Van gölünün şimal-şərqində 3250 metr hündürlükdə) olduğu irəli sürülə bilər. XIV əsrdəki Həmdullah Mustafa Qəzvini «Nüzhətül-Qülub» adlı əsərində (çevirəni G.Le Strange. Gibb Memorial Series XXIII. Leyden-London, 1919, s.100) Aladağda əlverişli otlaq və ov sahəsi olduğu göstərilir. Burada saray tikdirən Monqol Sultanı Arqun xan (XIII əsr) yay aylarının böyük bir hissəsini burada keçirirdi 2 (Pegolottide piano dei falconi eri). Şahinçilərin meydan adlandırdıqları yer də ola bilər 3 . Murad suyunun (Fərat çayını qollarındandır) çıxdığı bir yer olub, oğuz türkmənlərinin yeridir və ya yaylaqlarından ola bilər. «Dədə Qorqud hekayələri»ndə ov yeri şəklində göstərilmişdir. *** Yeri müəyyənləşdirilməyən adlar: Çeliyin Türküstan kimi göstərdiyi VIII boydakı Uzun Pınar və Salaxana qayasıdır. Trabzon ləhcəsində «salaxana» «gözlənilməyən», «səfil» məna- sını verir 4 . 1 Türkiyə ərazisində çoxlu sayda Aladağ adlı dağ mövcuddur. Onlardan biri də Toros silsiləsinin şərqində yerləşir («Aladağ», İA, s.278). V.Hinz və V.Minorskiyə görə («Enc. de l`Islam»dakı Uzun Həsən maddəsi), Aladağ ad- lanan mahal, Mardin və Diyarbəkir arasındakı bu məskənin adı Ağqoyunlular tarixində çəkilir. 2 Erməni tarixçisi Axançlı Qriqorun fikrincə, Hülakü xanın iqamət yeri ola bilər («Oxçu ulusun tarixi» R.P.Bleyk və R.N.Fray tərəfindən tərcümə edilmiş və «Harvard Journal of As. Studies» (XII, 1949, s.343) dərgisində yayınlanmışdır). 3 U.Monneret de Villard. II libro della peregrinazione nelle parti d`Oriente di Frate Ricaldo da Montecroce. Roma, 1948, s.36. 4 L.Bonelli. Voci del dialetto turco di Trebisonda. Kelet Szemle, 1902, s.68. Sallaqxana heyvan kəsilən yerdir. 59 VI hekayədəki yeddi ağac və IV ilə X hekayələrdəki altı yol və III boydakı yeddi yol yerlərini təyin etmək üçün çox şübhəli qeydlər mövcuddur. Övliya Çələbinin fikrincə, Altı ağac Bakı yaxınlığında yer adıdır, farscası «şeş dirəht»dir (Seyahatname II, s.299). Yeddi dərə girişdəki bir atalar sözündə «çok təpə» mə- nasında işlədilmişdir. II, III, VIII boylardakı Qaracuq başlıqda «Qaracuq qaplanı» şəklində işlənir. Türkistandakı Oğuz bölgəsinin dağ və ya bölgə adıdır 1 . *** «Dədə Qorqud hekayələri»ndə türkmənlərin məskunlaşdıq- ları Türkmənistana aid coğrafi ad yoxdur. Türkmən kəlməsi iki dəfə – VI və IX hekayələrdə «türkmən qızı» və «türkmən dəlisi» birləşmələrində çəkilir. VI hekayədə Qan Turalının Oğuzlar ara- sında bir türkmən gəlini axtarması oğuz və türkmən ayrılığına işarədir. Hekayələrin qəhrəmanları oğuzlardır və ölkələrinə də Oğuz eli deyilir. Lakin anlaşıldığına görə, hekayələrdə adı çəkilən oğuzlar Şərqi Anadolu və Qafqazdakı türkmənlərdir və Oğuz eli də o zaman qərb səyyahlarının Turkomania adlandırdıqları yerdir. Marko Polo XIII əsrdə bu bölgə üçün dediyi fikirləri «Dədə Qorqud hekayələri»nin mühitini öyrənmək baxımından çox də- yərlidir 2 . Onun fikrincə, «Turkomaniada üç müxtəlif insan tipi mövcuddur. İlk sırada Hz.Məhəmmədə itaət edən və onun qa- nunlarına inanan türkmənlər. Bunlar sadə yaşayan, kobud dilli dağ və ovalarda məskunlaşan insanlardır. Buralardakı otlaqlarda sürüləri ilə yaşayırlar (yaxşı cins türkmən atları və dəyərli qa- tırları vardır). İkinci sırada ermənilər və onlarla yanaşı, şəhər və 1 «Divani-Lüğat-it-Türk»də də adı çəkilir (I, s.404). Fuad Köprülü. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, s.158. Ziya Gökalp «Türk Medeniyeti Tarihi» adlı əsərində (s.155) oğuzların qərbə etdikləri köç əsnasında Qaracuq adını Mosulda bir dağa verdiklərini söyləyir. 2 L.F.Benedetto tərəfindən edilən tərcümə və nəşr, Milan-Roma, 1932, s.19-20. 60 qalalarda bir yerdə yaşayan rumlar gəlir. Yalnız ticarət və səna- ye ilə məşğul olurlar. Burada dünyanın ən zərif və mükəmməl xalıları, qırmızı və digər rənglərdə çok gözəl, zəngin ipək qumaş toxunur». Bununla yanaşı, Marko Polo türkmənlərin döyüşləri haqqında heç bir məlumat vermir. «Dədə Qorqud hekayələri»ndə 1 Bayındır xan və vəkili bəy- lərbəyi Qazan xan üçün «Türküstan sütunu» ifadəsi ilə qarşıla- şırıq. Bu ifadə bugünkü Qərbi və Şərqi Türküstanının əhatə etdi- yi coğrafi mənada deyildir. Çünki bu, farscadakı –istan 4 şəkilçisi ilə düzəldilmişdir, lakin türkcədə «türk eli» deyilməli idi. Be- ləliklə, bu kəlmə orta əsrlərdə iranlılar tərəfindən adlandırılan Şimali İrandakı türk ölkəsi mənasını verir. Türküstan, ümumiy- yətlə, «Dədə Qorqud hekayələri»ndə «türklərin məmləkəti» an- lamını ifadə edir. Eyni ilə bir zamanlar orta əsrlərdə Qərbin bü- tün türklərin və sonradan həmin əsrin sonlarına doğru Balkan və Anadolu türklərinin məskunlaşdıqları yerə verilən «Turxia» kəl- məsi kimi 2 . Dədə Qorqud hekayələri»nin dini və mənəvi anlamı, qəhrəmanlarının həyat anlayışı və davranışları «Dədə Qorqud hekayələri»ndə göstərilən yaşayış üsulu, et- nik-sosial və dini ünsürlərini təhlil etmək üçün hansı məqsədlə yazılmışdırsa, ona əsasən yekunlaşdırıb bəzi yeni mülahizələr önə sürmək istəyirəm. Lakin bununla yanaşı, ikinci dərəcəli 1 Yuxarıda adı çəkilən Topqapı Sarayı Müzeyinin kitabxanasındakı «Oğuznamə»nin bir hissəsində Osmanlı şahzadəsinin şərəfinə Oğuz tərzində məth edilməsi nümunə kimi göstərilə bilər. 2 Marco Polo XIII əsrdə Gran Turchia (bugünkü Türkistan) ilə Turko- manianı (bugünkü Türkiyə və Qafqaz) bir-birindən ayırdığı kimi, bir müddət sonra Hayton (La flor de las Hystorias, s.53, 54, 67) «Regno di Tarssia» (uyğurlar) ilə «Turqestan» və «Regno de la Turquia»nı (Anadolu Türkiyəsi) bir-birindən ayırdı. XIII əsrə aid bir erməni mənbəsində Səlcuqilər zama- nında türklərin ələ keçirdiyi Kiçik Asiyaya Türkцstan dediklərinin şahidi olu- ruq: Rec. des Hist. des Croisades. Doc. Arméniens, s.531. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|