Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
61 mövzulardan ümumi qənaətlər çıxarmamaq, bir sənət əsərində fantastik və idealizə üslubundakı formaları həqiqət kimi göstər- məkdən də qaçıram. «Dədə Qorqud hekayələri»ndəki oğuzlar tək Tanrıya inanan müsəlmanlardır. Cənnətə (türkcə «uçmaq», farscada «behişt» deyilir) inanırlar. İnandıqları Hz.Məhəmmədə daima «görklü» deyə müraciət edirlər. Etimoloji olaraq «gözəl» anlamından çox əziz və ya möhtərəm mənasını verir. Hz.Əliyə və oğulları Həsən və Hüseyn ilə Hz.Məhəmmədin qızı, onun həyat yoldaşı Fat- maya da itaət edirlər. Vuruşmadan əvvəl namaz qılırlar və daha öncə də arı su ilə abdəst alırlar. Kafirlərə qarşı talançılıq ehtirası və ya döyüşçü ruhundan çox, islam dininin ad-sanı üçün vuru- şurlar. Kafirlərin qalalarını aldıqdan sonra kilsələrini uçurur, məscid tikib xütbə oxuyurlar. İslam qəhrəmanlarıdırlar (alp, ərən, qazi). Lakin onların islamçılığı inancda və onun tətbiq olunmasında aydın deyildir. Dədə Qorquddan başqa dindar bir adam görmürük. O da imamdan daha çox ovsunçudur. Bu da «Dədə Qorqud kitabı»nı «Battalnamə» kimi orta əsr Anadolu Türkiyəsindəki dastan və dastan tipli romanlardan ayıran əsas xüsusiyyətidir. V.Bartold mülahizəsinə görə 1 , kitabda islam tə- səvvüfünün əsl duyğularını dilə gətirən, məsələn, əvvəl V boyda söyləyib sonra VII və IX boyda fərqli şəkildə təkrar edilən Allaha yalvarma kimi misallar vardır: Sən ucasan, Sənin ucalığını kimsə biləməz. Səni yerdə, göydə arar cahillər, Sən isə ürəyimizdəsən 2 . Buna bənzər deyimlər hekayəçinin və onu dinləyən cəmiy- yətin ruhi tərbiyəsi və dini duyğularında mövcud olduğuna bir dəlildir. 1 ZVO, VIII, 1894, s.205. 2 «Qutadqu Bilig»də (R.R.Arat nəşri, s.18) «közümde yıraq sen könülde yaqin» şəklindədir. 62 Adəm, Nemrud, Musa, Xızır (xristianların San Giorgio və ya San Eliası) kimi İncildə olan, Quran vasitəsi ilə və ya xristian əhali ilə birlikdə yaşamaq məqsədi ilə müsəlmanlar arasında ya- yılmış və inkişaf etmiş kinayəli dini inanc və hekayələr vardır 1 . Bu, «Dədə Qorqud»un mətnində rast gəlinən digər misallarla müqayisə etmək üçün bir ayrı tədqiqat tələb edir. Məsələn, Qazanın suya xitabı (II boy): Haqqın didarını gördü» 2 . Nəticədə, «Dədə Qorqud kitabı»nda oğuzlar müsəlmanlar, islam dininin qoruyucuları, yəni alp, qazi, hətta Anadoludakı is- lam cəmiyyətinə mənsub olanlar əxi kimi təqdim olunur. Lakin onların müsəlmanlıqları öz tərzlərindədir və islamiyyətdən əv- vəlki türk paqanlığının inanc və adətlərindən də ayrılmamışlar. *** «Dədə Qorqud hekayələri»ndə dindən kənarda adətlərə az və ya çox bağlı qalan Orta və Şərqi Asiya türklərinə və islamiyyət- dən əvvəlki türklərə dair mərasimlərin təsvirini və qeydlərini gö- rürük. Hər şeydən əvvəl, burada qurbanlar, ziyafətlər, bayramlar, ata bağlılıq, qımız içmə, ad vermə, dua şəkilləri, dağ və suların müqəddəsliyinə etiqat etmə, qadın ucalığı və s.-nin şahidi oluruq. «Dədə Qorqud hekayələri»ndə oxuduğumuza əsasən, Ba- yındır xan ilin müəyyən fəsillərində Oğuz bəylərinə bir ziyafət 1 D.Sidersky. Les origenes des légendes musulmanes dans le Coran et dans la vie des Prophètes. Paris, 1933. Hızır-İlyas üçün «Enc.de l`İslam»dakı «Khidr» maddəsi ilə İslam Ensiklopediyasındakı «Hızır» maddələri və eyni zamanda bax: Hasluck. Christianity and Islam under the Turks. I, s.319-336: el Khidr in the popular religion of Turkey. A.C.Vront. «Ho Agios Georgios sti Rodtiki laografia». Atinada nəşr edilən «Laografia» dərgisindəki (XI- 1934-1937) məqaləsində Rodos adasında yaşayan türklərin San Giorgionu (Ortodokslarda Aya Yorgi – Q.Şəhriyar) «Hetrelè» olaraq adlandırdıqları, Hızır-İlyas peyğəmbər kimi hörmət etdiklərini yazır. 2 Barthold, ZVO, VIII, 1894, s.207-208. H.H.Schaeder (Orien. Litera- turzeitung, XXXI, 1928, kolon 1046) isə Bəktaşi «Vilayətnamə»sində bənzər cümlə ilə bir çayın belə adlandırıldığını yazır: ey didar görmüş. 63 (toy) verir 1 . Burada erkək at 2 , buğa, erkək dəvə (buğra) qurban edilir, qımız içilir, oyunlar oynanır və güləşirlər. Bu adət yakut- lardakı yaz bayramını 3 və e. II əsrdəki Hiunq-Nu (Hunlar) ara- sındakı yaz, yay, payız bayramlarını xatırladır. «Dədə Qorqud»- dakı oğuzlara aid olan erkək heyvan qurbanetmə adətinə dəyərli qırğız tədqiqatçısı Vəlixan oğlu Çakan araşdırmalarında aydınlıq gətirir. Onun fikrincə, qırğızlar heyvanların dişisini qurban et- məzlər. Bu da qazax-qırğızların «Çorabatır» və «Dudar qız» adlı dastanlarında müşahidə olunur 4 . Hər halda bu ənənənin iqtisadi səbəbi vardır. Belə hesab edirik ki, dişilər südvermə və nəsilar- tırma üçün qorunmalıdır. Oğlan uşağına sahib olmayanlara edi- lən istehzalı davranış qazax-qırğızların «Dudar qız» 5 və «Alpa- mış» 6 dastanlarında da müşahidə edilir. «Dədə Qorqud hekayələri»nin bəzisinin sonunda (məsələn, II və IV) Qazan bəyin «qulları oğlu başına azad etdi və ya çevirdi» deyilir. Bu bir bağışlama və ya şükran borcudur. Belə- liklə, azad olan qadın və kişi qullar sahiblərinin ətrafında dönə- rək onun üçün həmd və niyaz edirdilər. Fuat Köprülü 7 Anadolu və Rumelidə bu gün də icra olunan bir ənənəni, yəni edilən yax- şılıq üçün başının ətrafında üç dəfə dönməyi izah edir. Azərbay- 1 Kütləvi şəkildə yemək yeyilməsinə şölən deyilir. Ətraflı məlumat üçün bax: Lügatçe. 2 Mətndə bu feil «qırdırmaq» və ya «öldürmək» anlamındadır. Qurban mərasiminin təsviri yoxdur. 3 Harva. Die relig. Vorstellungen der aktaischen Völlker, Helsinki, 1938, s.572-574. 4 Abdülkadir İnan. «Dede Korkut Kitabı»ndaki Bazı Motiflere ve Keli- melere Dair. Ülkü, IX, 1937-1938, s.139 vd. 5 Radloff. Proben. III, s.309-310. Ə.İnanın yuxarıda adı çəkilən məqalə- sində bəhs edilmişdir. 6 Ətraflı məlumat üçün bax: Şükrü Kurgan. İzahlı Eski Metinler Antolo- jisi. Ankara, 1943, s.74-də verilən hissə. 7 F.Köprülü. Dede Korkut Kitabına Dair Notlar: Başa Dönmek, Aynal- mak. Azerbaycan Yurt Bilgisi, II, 1932, s.84-91. Ahmet Ateş. Varka ve Gülşah Mesnevisinin Kaynakları. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, II, 1947, s.19 vd. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|