Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
70 *** «Dədə Qorqud hekayələri»ndə Oğuz boyunun siyasi və sosial quruluşu bəzi müəlliflərin qeydlərinə görə, həqiqətə oxşar gös- tərilir. Xan Qam oğlu Bayındır xan 1 xanlar xanı ünvanı ilə hamıya rəhbərlik edir. İç və Daş Oğuz olaraq bilinən 24 boy və ya sancaq başıdır 2 . Onun vəkili Bəylər bəyi Salur Qazandır. Bir neçə dəfə həqiqi bir xan mahiyyətində görülməkdədir. O, Bayındır xanın kürəkəni, Uruz bəyin atası və Borlu xatunun «uzun boylu» həyat yoldaşıdır. Digər bəylər arasında: Qazan bəyin qardaşı Qara Günə, Qıyan Səlcuq oğlu Dəli Dündar, Qara Günə oğlu Qara Bu- daq, Beyrək bəy, Qazılıq Qoca oğlu Yegnək bəy, Qazan bəyin da- yısı Uruz Qoca, qanlı bığlı Əmən, Əylik Qoca oğlu Alp Ərən, Alp Rüstəm. Digər qəhrəmanlardan Dəli Domrul, Qaracuq Çoban, Əgrək, Səgrək, Bəkil, Basat və s.-nin adını çəkmək olar. Bunlardan hansının İç Oğuz, hansının Daş Oğuzlara bağlı olduqları anlaşılmır. Lakin III və XII hekayələrdən belə məlum olur ki, Daş Oğuzlar arasında Uruz Qoca (bəzi yerlərdə Arız Qoca), oğlu qorxunc və cəsur Basat, Əmən, Alp Rüstəm, Dönə- bilməz, Dölək, Dündar var idi. Bəylərlə – Qazan bəy və Bayındır xan arasındakı münasi- bətlər, dəvətlər, illik və ya mövsümi ziyafətlərdə (toy), divan top- lantılarında, yürüşlərdə və hücumlar zamanı görülür. Bəylərdən hər birinin yeri (yurd, ordı, orda, ordu), torpağı və yaylaqları vardı. Vəzifələrinə «has beg (xüsusi bəy), inaq (nazir), doquz qoca İki ayrı nəsildən doğulan Dionis bir qəhrəmandır və İran ənənəsində İskən- dər, Bizans epik ənənəsində də Dionis Akritas adını alır. S.Impellizeri. l`Epo- pea di Bisanzio. II Digenis, Firenze, 1940, s.54. 1 Qədim türk hökmdarları Kağan (xaqan – Q.Şəhriyar) ünvanına xan və qam da əlavə edilirdi. Qam hörmət və təzim ünvanı olmalıdır (qamlar Orta Asiya türk şamanlarıdır). 2 Ziya Gökalpın fikrincə (Türk Türesi, İstanbul, 1339, s.79), dində daxi- li, yəni müqəddəs məna ifadə edən söz dindən kənarda xarici, yad mənasını ifadə edir. 71 başı, bin bügdür başı, bin başı» deyə ayrılırdılar 1 . Qəhrəmanlara verilən ünvanlar qazi, ərən, alp idi. Bəylər toplantılara iştirak etdikləri zaman Bayındırın yaxud da Qazanın sağına və soluna otururlar. Beləliklə, sağ bəyləri və sol bəyləri deyə ayrılırdılar. Onlara bir az yaxın olanlar eşikdə, rəiyyət ən sonda otururdular. Xan hamıya şərab və yemək verir. Bütün bəylər üzlərini xana çevirərək diz çökür 2 və hörmət mə- nasında əlini öpürlər. «Dədə Qorqud» hekayələrində Oğuzlardan keçən adətlərdən olan totemə (türkcə «uyqun») görə, ayrılma, toplantılar əsnasında boyların sıralanması nisbəti ilə xanlarına qurban edilmiş heyvanların ətlərini ikram etmək «ülüş» və ya «söğük» 3 adətinə aid məlumat yoxdur. Yalnız Bayındırın dəvət etdiyi qonaqlarını müxtəlif rənglərdəki çadırlarda oturtduğunu görürük. Qara olan çadıra oğlu olmayanlar dəvət edilirdilər. Onlar da qara bir keçə üzərinə oturub qara qoyunun qaynamış ətini yeməyə məcburdular. Oğlu olmayanlar Tanrının qəzəbinə uğramış sayılırdı (I hekayə). Xan ilə bəylər arasındakı əlaqələr məsuliyyətsiz və mən- fəətsiz bir mütiliyə məcbur edəcək qədər deyildi. Köçəri Oğuz türklərinin dövlət təşkilatı hər iki tərəfə də bir çox məcburiyyət, vəzifə, imtiyaz və hüquq yükləməkdə idi. Xan sosial həmrəyliyi təmin etmək vəzifəsini daşıyan böyük bir ailə başçısı idi 4 . Xan 1 Lüğətə bax. 2 «Dədə Qorqud» hekayələrində buna bənzər toplantılar Yazıçızadənin «Səlcuqnamə» adlı əsərində də təsvir edilir (Houtsma neşri, Recueil, III, türlü yerler). Münəccimbaşının «Səhayifül-Əkbər» əsərində də türkmən bəylərinin Osmanlı sülaləsinin qurucusu Osman Qaziyə bağlılıqlarını təcəssüm etdirən adətlərini aşağıdakı kimi təsvir edir (c. 3, s.278); روغا ناخ هدعا ق ىس هرزوا وا ودن ك ز يد بوك چ ىزاغ ىخد ره هن ير ب رر ب حد ق زم ق ىد نوص بول ا ةعاطعا شو ن رل ي ت يا. 3 N.H.Orkun, Ülkü, V (1935). Abdülkadir İnan. Orun ve Ulüş Meselesi. Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, I, 1931, s.121-133; Houtsma nəşri, türkcə «Səlcuqnamə» haqqında ətraflı məlumat üçün bax: Recueil, III, s.204-205. 4 L.Cahun. Introduction à l`Histoire de l`Asie. Paris, 1896; Ziya Gökalp. Türk Medeniyeti Tarihi, s.180, 315, 317; W.Barthold, 12 Vorlesungen, s.204- 72 xalqını yedirməyə, geyindirməyə, məcbur idi. Orxon kitabələrin- də Bilgə Kağan aşağıdakı sözləri ilə öyünür: «Qagan olurup yoq cigan budunug qop qubratdum: Cıgan budunug bay qıldım: az budunug öküş qıldım... yalın budunug tonlug qıldım» (Xaqan oldum, fəqir və yoxsul xalqı topladım, fəqir xalqı zəngin etdim, xalqı çoxaldıb... çılpaq xalqı geyindirdim) 1 . Nizaməlmülkün «Siyasətnamə» adlı kitabında Səlcuq sul- tanlarının təbələrini cömərtliklə süfrəsinə dəvət etməsindən bəhs olunur 2 . «Dədə Qorqud kitabı»nın XII boyunda Qazan bəyin hər üç ildən bir bütün Oğuz bəylərini dəvət etdiyi və hamısının hazır olduğu anda xatununun əlindən tutaraq uzaqlaşdığı və bəylərin qalan şeyləri ələ keçirmələrinə icazə verdiyi söylənilir. Bu qəri- bə adətə yağma (talan – Q.Şəhriyar) deyilirdi (XII boydakı «yağ- malamaq» və «yağmalandırmaq» feili bu ifadədən törəmişdir). Bu söz Səlcuq türkləri vasitəsilə sonradan ümumi ziyafət, süfrə mənasını verən «xani-yağma» şəklində iranlılara keçmişdir. Ha- fizdə türklərin yağma oyununa aid Şiraz gözəllərinə söylənən məşhur misralarının birində işarə edilir: نان چ د ندر ب درب ص ل ه ك نا كرو ت ناوخ ارامغ ي 3 . «Xan səbrlə gözlədi ki, türkləri yağmalasın» 4 . «Dədə Qorqud kitabı»nın XII boyunda qeyd olunan Səlcuq türklərinin bu adəti 5 türk xanları ilə təbələrinin əlaqələri baxı- mından dəyərlidir. V.Bartold Qazan bəy ilə yanaşı hərəkət edən Çobanın iştirak etdiyi bölümünü şərh edir və tənqid etməkdən də 205. 1 Annamarie von Gabain. Alttürk. Grammatik, s.248-249, 253. 2 Siyâsetnâme. Schaefer neşri, s.115, tərcümə 137, 167, 168. 3 Oxunuşu:Yoğmara xan turkan ke səbr dəl bərdənd çenan. 4 Hafız. Divan. Qazvini gazel, Arberry, «Orient pearls at rondom strung», BSOAS, XI-4, 1946, s.699-712. 5 «Alp», İsl. Ans. fasikül 5, 1941, s.383; O.Turan. Le droit terrien sous les seljoukides de Turquie. Revue des Etudes Islamiques, 1948», s.25-49, Türkçesi Belleten, XII n. 47, 1948, s.549-574. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|