Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
73 çəkinmir 1 . Lakin II boydakı Qaracuq Çoban, yuxarıda da söylən- diyi kimi, ənənədəki çoban tipindən daha artıq görünüşə sahibdir. *** «Dədə Qorqud kitabı»nda təsvir edilən oğuz türklərinin hə- yat tərzi quzu, at, dəvə kimi heyvan yetişdirməklə məşğul olan yarımköçəri kombatantlara 2 bənzəyir. Qış aylarında düzənliklər- də məskünlaşırlar, yayda isə yaylaqlara göçürlər. Daima yürüşə və hücuma hazır olurlar. Dəyərli igidlər idi. Bəzəkli çadırları, ipək xalıları, altın taxtları 3 , ətli və sərt şərablı ziyafətləri, musiqisi və ov ovlamağı sevirlər. Ata çox ustalıqla minirlər, atlarına çox diq- qət yetirirlər. Bəkilin qəhrəmanlıqları münasibəti ilə Qazan bəy «at işləməsə, ər öyünməz, hünər atındır» deyir (IX boy). Beyrək atı ilə bir qardaş kimi danışır (III boy). Atlar rənglərinə görə adla- nırdılar 4 . İgidlər də bəzən atlarına görə adlanırdılar: Qonur atlu Qazan, Boz ayqırlı Beyrək, Boz atlu Beyrək, Boz atlu Hızır 5 . Üstünlük verdikləri silah yaydır 6 . Yeddi insan gücü ilə qıv- rıla bilən yayları (VII boy), böyük və kiçik oxları vardır (VIII boy). Beyrək Odissey kimi geri döndüyü zaman yayını əlinə aldı (III boy), məhbusda qalan yoldaşlarını xatırlayaraq ağladı 7 . Ən 1 W.Barthold, ZVO, VIII, 1898, s.206. 2 Kombatant – müharib, ehtiyatda olan döyüşçü. Cenevrə konvensiya- sına əsasən hətta hal-hazırda döyüşlərdə iştirak edənlər də kombatant adlanır – Q.Şəhriyar. 3 VI-VII əsrlərə aid çin mənbələrində altın taxtlar, möhtəşəm çadırlar, türklərin musiqi və şeirdən duyduqları eşqdə dair bir sıra qeydlər mövcuddur. 4 Orhun kitabələrində olduğu kimi, qırğızların «Manas» dastanında (Ağ Qula at), türk dastanı «Koroğlu»da (Qırat) və digər ölkələrin qəhrəmanlıq dastanlarında da vardır. 5 Əbdülqadir İnan tərəfindən tədqiqata cəlb edilən bu adət Orta Asya türklərinin xalq ədəbiyyatında müştərəkdir, Ülkü, XI (1938), s.549-551. 6 Türklər arasında ox haqqında ətraflı məlumat almaq üçün bax: J.Hein. Pogenhanddwerk und Bogensport bei den Osmanen. Der Islam, XIV, 1925 və XV, 1926. Türklərdə hakimiyyət simvolu olan «ox» haqqında ətraflı məlumat almaq üçün bax: Osman Turan, Belleten, IX (1945), s.304-318. 7 Vatikan nüsxəsində göstərilən bu məqam Drezden nüsxəsində mövcud deyildir (Gökyay, s.40). 74 çox təkrarladıqları əyləncələrdən biri də hədəfə ox atmaqdır. Təkbətək döyüşlərdə istifadə olunan silahlar: qara poladdan hazırlanan qılınc, mizraq (cida, yunanca χονταρι (contari) və ya χονταριον (contarion) keçməyən gön dəri, qarğı 1 süngü, bambuq qamışı, dəmir, gürz 2 (altı pərli əmud), altı bucaqlı qalxan. Dəmir zireh (don, geyim) geyinirlər, başlarında da dəmir külah olurdu. «Dədə Qorqud kitabı»nda odlu silahlara dair ən kiçik işarə belə yoxdur. Oğuz atlıları qədim dövrün savaşçıları kimi döyü- şürdülər. Onlar Firdovsinin «Şahnamə»sindəki qəhrəmanları və xaçlı ordularına qarşı döyüşən türkləri xatırladırlar. «Dədə Qorqud kitabı»ndakı oğuzlar çadırlarda iqamət edir- lər. Oğuz bəyin evi Ağca qaladan başqa, daş tikililərə və evlərə aid qeydlər yoxdur. Çox az yerdə yalnız «ev» olaraq qeyd edilən ifadənin, görəsən, bugünkü ev yoxsa çadır (bu, daha ağabatandır) mənasını verib-vermədiyinə tərəddüd edirəm. Lakin göyə böyük bəyaz çadırlar (ağ ban evi), xan çadırı (bərgah evi), otaq, günlük, talvar tikməkdən bəhs edildiyi zaman şübhələrimiz yoxa çıxır. Çadırlar çok gözəl xalılarla bəzənirdi. «Kitab»da isə yalnız ipək xalılar və qara keçələrdən bəhs edilir. Bu da bizə Marko Polonun «Millione» adlı əsərində qeyd etdiyi kimi, «Turkomaniada dünya- nın ən yaxşı və ən parlaq xalıları toxunurdu» cümləsini xatırladır. Türkmən çadırlarının keçmişi və ya indiki zamanı haqqında aparılan bir tədqiqat mənə və türklərə də qaranlıqda qalan «Dədə Qorqud kitabı»ndakı bəzi bölümlərin daha yaxşı anlaşılmasına səbəb olurdu. Bu mövzuda yalnız Ə.İnanın «Ülkü» məcmuəsin- də (Ankara, XIII, 1939, s.360) yayınladığı bir tədqiqat işindən başqa heç bir şey xatırlamıram. Toqatdakı türkmən çadırlarının 1 Marsigli. Stato Militaire del Impero Ottomano. LAja 1782, part II. s.90: karki-mesrac: Qapuqulu süvarilərinin və Asiyalıların istifadə etdikləri nizə növüdür. 2 Farsсa «gürz-i şeşpər», rusca «шестопер», ətraflı məlumat üçün bax: P.Kondakov, «Les costumes orientaux à la cour byzantine», Byzantion, I (1924), s.7-49. İstanbul Hərb müzeyinin Sərməd Muxtar tərəfindən hazırla- nan bölümündə şeşpar dəbilqələrinin nümunələri mühafizə edilir. 75 1786-cı ildə rahib Sestini tərəfindən çəkilmiş təsvirinin bu gün də maraq doğurduğunu zənn edirəm: «çadırlar yuvarlaq və qüb- bə şəkilli idi. Nazik qamışdan düzəldilən qəfəslər ağ bezlə örtülü idi və yenə nazik qamışlardan ibarət dairələrlə əhatələnmişdir. Çadırlar bir-birinin eynidır və ortalarında boy (tayfa – Q.Şəhri- yar) bəyinin çadırı vardır. Digərləri kiçik, lakin gözəldir. Onlar içmək və sürülərini suvarmaq üçün daima su kənarında məskun- laşırdılar. Heyvanlarını sağır, kərə yağı, pendir və qatıq hazırla- yıb yeyir, ayran adlandırdıqları pendir suyunu içirlər 1 . «Dədə Qorqud hekayələri»ndə təbiət təmiz (və ya müqəd- dəs), axar su, dağlar, kölgəsi olan bitkilər (gölgəlücə) üçün həqi- qi bir eşq vardır 2 . «Dədə Qorqud» hər hekayənin sonunda xana çevrilərək etdiyi dualarında «suları kəsilməsin, bitkiləri quruma- sın, atı müharibədə yıxılmasın, qılıncı çarpışma əsnasında qırıl- masın, ata-anası cənnəti versin, Tanrı ölüm anında imandan ayır- masın» deyə niyazlar edirdi. «Dədə Qorqud hekayələri»ndə zamanı müəyyənləşdirmək üçün tarix tapa bilmərik. Burada gün və ya ay adı yoxdur 3 . İsti- qamət, yön, cəhət adlarından 4 çox az bəhs edilir. Pulla bağlı açıq qeydlər yoxdur. Ölçüdən də çox az bəhs edilir 5 . 1 Domenico Sestini. Viaggio da Constantinopoli a Bassora, 1786, s.54. 2 Bitkilərlə bağlı Uruzun IV hekayədə bitkiyə yalvarmasından danışa bilərik. Qafqazdakı bitki kultu haqqında ətraflı məlumat almaq üçün bax: J.Marquart. Osteuropäische und ostasiatiche Streif-züge. Leibzig 1993, s.15. «Dədə Qorqud hekayələri»ndə gördüyümüz dağların təsviri şaman inancları- nın fonunda görmədən izah edir. Ətraflı məlumat üçün eyni zamanda bax: L.P.Patavo, Dr.Menges «Materialen zur Volkskunde Türkvölkern. MSOS, 37, 1934, s.53-54; F.Köprülü. Influence du Chamanisme turco-mongol sur les ordes mystiques musulmans. İstanbul, 1929. 3 Vatikan nüsxəsində olmayan, lakin Drezden nüsxəsinin yalnız giriş hissəsində olan bu parçada (Gökyay, s.2) ayindən (cuma) bəhs edilir. 4 Bu təfərruat daha sonra tədqiq oluna bilər. Lüğətdə gün ortag, aları, arqıc və s. maddələrinə baxın. 5 Lüğətdəki batman, tutam maddələrinə baxın. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|