Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 Qazılıq dağı (hər halda Türküstandadır) 1 . Çeliyin sərhədlərdən kənarda tutmaq istədiyi Mardin və Amid şəhərlərini də, çox güman ki, Oğuz elinə daxil etməliyik. *** Yuxarıda adları çəkilən bəzi yer adları haqqında, onların əlaqələri və tarixləri yaxşı bilindiyindən onlar haqda fikir bildir- mək yersizdir: Trabzon, Mardin, Amid (Amit), Bayburt, Barda, Gəncə. Digərləri haqqında fikirlərin aydınlanması üçün bəzi şey- lər söyləməkdə fayda var. Bunun üçün də araşdırmalarım əsna- sında almış olduğum bəzi qeydləri sizin diqqətinizə çatdırıram. Axıska Gürcüstandakı Samtsixe bölgəsindəki Axaltsixedir 2 . Övliya Çələbi «Səyahətnamə»sində (c. 2, s.322) Ahıska və Ağsaka şəklində yazmışdır. Gürcüstanda Tiflisdən Ərzuruma gedən yolun üstündə olduğundan Türkmənistan ilə Gürcüstan sərhədi arasında yerləşir. Lakin Gürcüstana doğru olan əsas keçid (II hekayənin əvvəlindəki Gürcüstan boğazı) Ərzuruma daha yaxındır (Övliya Çələbi. Gurci Bogaz, c. 2, s.361; Gugushvili. Historical Division of Georgia. Londonda yayınlanan «Georgica» dərgisi, c. 1/1936/s.70, Minadoi. Historia della guerra fra Turchi e Persiani. Venedik, 1598, s.104). Clisca, Ardahanın şərqində dul gürcü qadının məm- ləkəti/dərgi. 4 hekayədə Axıska düşmən ərazisidir (gürcülərin). Dadian IV hekayədə düşmən (Gürcü) ərazisi olaraq gös- tərilir. Dadian 3 həqiqətən o illərdə Meqrellərdə hökm sürən Gür- 1 Qazılıq dağı Radlov tərəfindən nəşr edilən qazax-qırğızların «Manas» dastanında vardır. Vətəni üçün göz yaşı axıdan qalmıkın şərqisində də var (Proben, III, s.51, tərcümə III, s.67). 2 Samtsixe-Cavaxeti diyarı – Gürcüstan Respublikasının doqquz diya- rından biri. Cənubi Gürcüstanda yerləşir və kənd təsərrüfatı bölgəsi kimi ta- nınır. Samtsixenin mərkəzi Axaltsixe, Cavaxetinin mərkəzi isə Axalkalaki şəhəridir. Burada bağçılıq və üzümçülük inkişaf etmişdir. Həmçinin aşağı keyfiyyətli qonur kömür yataqları vardır. Yüksək dağlıq ərazilərdə isə əqiq (qiymətli daş) yataqları mövcuddur – Q.Şəhriyar. 3 Dadian, Başı Açıq və ya Açıq Baş (Imeritia) haqqında L.Feketenin çox maraqlı məqaləsinə bax: Zur Gerschichte der Grusiner des 16 Jahrhunderts. 56 cü sülaləsinin adıdır. Bu ad bəlkə Qara dənizə tökülən Dadi çayının adından götürülə bilər (Allen. A History of the Georgian People. London, 1932, s.104, 107). Pietro Della Valleyə görə də, Dadian ilə Meqrellər eyni yerdir (Viaggi, Brighton, I, s.616). Övliya Çələbi (C. 2, s.320) və Ququşvilinin də fikrinə görə (eyni məqalə, s.133-140), elədir. IV hekayədə göstərilən Başı Açuq da Gürcüstandadır. Mi- nadoi (Historia della Guerra fra Turchi e Persiani. Venedik, 1593, s.59) bunu bir gürcü hökmdarı kimi göstərir. P.Della Valle (Viaggi I, s.619) Basciaciuk («capo aperto» və ya «capo aco- perto» 1 ) deyə türklərin bir gürcü hökmdarını adlandırdıqlarını da söyləyir ki, gürcülər bunu İberiadakı İmeriti kralı adlandırırlar. Övliya Çələbi də Gürcüstandakı Kutaisi bölgəsindəki Açuq Baş haqqında məlumat verir (c. II, s.320). Abhazia (Abxaz) bəyi IV hekayədə oğuzların düşməni ola- raq göstərilir. Erməni müəllifi Hayton monqol və türklərdən ol- duğu qədər gürcülərdən də müstəqil olaraq bəhs edir (La flor des las ystorians de Orient, W.Robertson Long yayını. Chicago, 1934, s.63). Əlincə X hekayədəki bir yer, İran Azərbaycanında, Naxçı- vandan Culfaya gedən yol üzərindəki Arazın şimal yamacında bir qaladır. Müxtəlif mənbələrdə bu ad Əlincək, Alınçak, Alan- cık (çox güman ki, bu şəkil daha düzgündür) şəklində göstərilir. Bu, Türkiyə türkcəsindəki «alan» (ərazi, sahə) kəlməsinin kiçilt- mə şəklidir. Hekayəyə görə, buraya sahib olan bir xristian (gür- cü) şahzadə Qara Təkür əsir götürdüyü Oğuz alplarını burada həbs edir. Tarixi mənbələrdən 2 bizə məlum olduğuna görə, XIII əsrdə Azərbaycanda Atabəylərin mərkəzi və əsas qalası idi. XIV Acta Orientalia, I, 1950, s.106 vd. 1 Basciaciuk – başıaçuq. Mötərizədə E.Rossi sözün italyan dilində tərcü- məsini vermişdir. F.Türkmən kitabında tərcümə zamanı əsər boyu müəllifin ital- yan dilinə tərcümə etdiyi mətnləri və ya sözləri göstərməmişdir – Q.Şəhriyar. 2 F.Köprülü. «Alıncak», İA, fas. 4, 1941, s.302-304. 57 əsrdə Qaraqoyunlular 1401-ci ildə Teymur tərəfindən ələ keçi- rildi. Sonrakı illərdə bu bölgə türklər və iranlılar arasında döyüş yeri oldu və Qafqazı işğal edən ruslar tərəfindən iranlılardan alındı. İndiki adı Əlincədir və Sovet Naxçıvanında 1 yerləşir. Yenə eyni hekayədə bugünkü Ermənistan sərhədlərinin da- xilində qalan iki yer adı vardır. Sürük (?) və Gökçə dəniz. Bu ikinci ad İrəvan şəhərinin 2 şərqində bir dağ gölü olan «Гёкча» (rusca) və ya «Sevang» (ermənicə) sözlərinin türkcə adıdır. He- kayələrdə adı çəkilən şərqdəki Dəmir Qapu Xəzərin qərb sahi- lindəki Dərbənd ola bilər. Bundan Marko Polo, Hayton (eyni əsər, s.61), Minadoi (adı çəkilən əsəri, s.51), İosafat Barbaro (Ramusio neşri, II 109 Derbent-Thamir capi), Övliya Çələbi (adı çəkilən əsəri, II, s.303-311) bəhs edirlər. Lakin «Dədə Qorqud» hekayələrində «Dərvənd» adlandırılan başqa yer adları da vardır. Şərqi Anadoludakı yer adlarında hekayələrdə sıx-sıx Avnik və Pasinin adı çəkildiyinin şahidi oluruq. Bunlar Arazın üst tərəfində vadinin sonundadır. Buranın əhəmiyyətli bir yer ol- duğunu düşünürük. «Dərvənd» farscadakı «Dərbənd» kəlməsin- dən türkcəyə olduğu kimi, yunan dilinə də «keçid», «boğaz» mənasında daxil olmuşdur 3 , Avnik 4 bir təpənin üstündədir. Ər- zurumdan (Nüzhətül-Qülub, s.97) səkkiz mərhələdə Maku (Öv- liya Çələbi, II, s.226) üzərindən Ərzuruma İrana gedən yolun üzərindədir. «Pasin» türkcədəki «Pasinlər»dir və əski «Pha- siane»dən gəlir. Xrisantosun topladığı məlumatlara əsasən, XIV əsrdə müsəlmanların yaşadığı bölgə idi (I ekklisia tu Trapezun- tos, Atina, 1936, s.38, 160 vd). XVII əsrdə adı Paseni idi (N.A.Bees. Sur quelques évêchés suffragants de la métropole de Trébizonde, Byzantion I, 1924, s.124). Minadoi (adı çəkilən əsə- 1 Müəllifin bu əsəri yazdığı dövr nəzərdə tutulur – Q.Şəhriyar. 2 Mirza Bala, «Gökçe», İA. 3 Yunan dilindəki «klisura» termininin qarşılığı olub Yunanıstan və Bizans dövrü Anadolusunda yer adı kimi istifadə edilirdi. 4 A.İnanın fikrincə (Birinci İlmî Seyahata Dair Rapor, s.56), Həsənqa- ladan bir az irəlidə yerləşən bugünkü Yeniköy ola bilər. Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|