Türk folkloru dünya alimlərinin gözü ilə
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
49 XIII əsrdə gələn Ağqoyunlular 1 Əlincə qalasını aldılar, Anado- luya girərək Pəhlivan bəy, oğlu Turəli bəy və nəvəsi Qutlu bəy zamanında Yuxarı Fəratda və Diyarbəkirdə məskunlaşdılar. Turəli bəy və oğlu Qutlu bəyin adları bizanslı Mixayıl Pana- retin XV əsrin ilk yarısında Trabzonda yazdığı «Περì των τηζ Τσαπε ζοντοζ βασιλεων» 2 adlı əsərində çəkilir 3 . Buradan məlum olur ki, Ərzincandan Ərzuruma, Bayburta qədərki əraziyə sahib olan türkmənlər 1348-ci ildə Trabzona hücum etdilər və üç gün davam edən döyüşdən sonra məğlub oldular. Bu döyüşdə türk- mənlərin komandanı Mehmet Erkestares amitiotilərin koman- danı isə Turəli bəy Bozdoğan (Ho Bozdoganis) idi. Panaretin «Salnamə»sində Amitioti, Amid (Diyarbəkir) hakimi Ağqoyun- lular idi. Bunlar Trabzon kralları ilə çox sıx hərbi və sülh müna- sibətlərində idilər. 1351-ci ildə Trabzon Rum imperatoru Aleksi III Komne- nosun bacısı Kira və ya Despina Mariya Amitioti əmiri Turəli- nin oğlu Qutlu bəy ilə evləndi. Şərq və Bizans mənbələrindən əldə edilən bu tarixi hadisələr «Dədə Qorqud hekayələri»ndə aşağıdakı kimi əks olunmuşdur: 1. VI hekayədə Trabzona gedən Qanturalının təşəbbüsün- 1 V.Minorsky. La Perse au XV siècle entre la Turquie et Venise. Paris, 1933; həmin müəllif, A Soyurgal of Kasım b. Jahangir Akkoyunlu (903/1498). BSOS, Londra, c. IX; W.Hinz. Irans Auftiegzum Nationalstaat. 1936, s.34 vd. İ.Hakkı Uzunçarşılıoğlu. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Dev- letleri. Ankara, 1937 və xüsusilə də Mükrimin Halil Yınanç. Akkoyunlular. İslam Ansiklopedisi, fasikül 4, s.251-270. 2 Trapezun salnaməsi – Mixayıl Panaretin bu əsəri 1905-ci ildə A.Xaxano- va tərəfindən nəşr edilmişdir. Ətraflı məlumat üçün bax: Михаил Панарет. Трапезунтская хроника/пер. А.Хаханова//«Труды по востоковедению» изд. Лазаревским институтом восточных языков. Москва, 1905 – Q.Şəhriyar. 3 Fallmerayer nəşrinə istinad etdim. Münih 1843-1844 ilə Sp.Lambros, Neos Ellenumenon (IV, 1907, s.257-295) adlı dərgidəki nəşri ilə T.E.Evan- gelidisin «İstoria tis Trapezuntos» (Odessa, 1895) adlı əsərini də nəzərə aldım. W.Miller. Trebizond. The Last Greek Empire. London, 1926; G.Moravcsik. Byzantinoturcica, I. Die Byzantinischen Quellen der Geschichte der Tur- kenvölker. Budapest, 1942, s.265. 50 dən bəhs edilir. O, imperatorun qızı şahzadə 1 Selcan ilə evlənə bilmək üçün üç canavarla apardığı mübarizədə uğur qazandı. Sevdiyini qaçırdı, onları təqib edənlərlə döyüşdü və nəhayət, oğuzların yanına döndülər. 2. «Dədə Qorqud hekayələri»ndə Qazan bəy «Amid soyu- nun arslanı»dır (II, III, VII hekayələr). Bir çox tədqiqatçını tə- rəddüd içərisində qoyan bu adın XIV əsrdə Ağqoyunluların mər- kəzi olan Amid (Diyarbəkir) olduğunu göstərmək gözəl izahdır. Yuxarıda adı çəkilən Bizans mənbələrinin sülaləyə Amitioti adı- nı verməsinə də açıq şəkildə uyğun gəlir. Tarixi mənbələrlə «Dədə Qorqud hekayələri» arasındakı bən- zətmələr bu qədər kifayətdir. Çünki düşünürəm ki, ağır şərhlər üzərində israrla durmağın heç bir mənası yoxdur. Mühüm olan «Dədə Qorqud hekayələri»nin yayılması, Ağqoyunluların XIV və XV əsrlər arasında 2 Anadoludakı hakimiyyəti dövründə, daha əvvəl baş vermiş hadisələrdə və daha qədim ənənə və adətləri də əhatə etdiyini söyləyərək mövzuya yekun vurmaqdır. Trabzon rumları ilə Ağqoyunluların əlaqələri XV əsrin ikinci yarısına qədər hər iki dövlətin də Fateh Sultan Mehmet tərəfindən süquta uğra- masına qədər davam etmişdir. Trabzon 1464-cü ildə fəth edildiyi kimi, Anadoludakı Ağqoyunlu hakimiyyəti də 1473-cü ildə Otluq- belindəki 3 döyüşdə Osmanlının qələbə qazanması nəticəsində sü- quta uğradı 4 . Sonuncu qüdrətli Ağqoyunlu hökmdarı Uzun Həsən 1 Mətnin orijinallığına xələl gətirməmək üçün bu sözü Ettori Rossinin ifadə etdiyi kimi saxlamağı lazım bildik – Q.Şəhriyar. 2 H.Hüsaməddinin «Amasya Tarihi» (c. 2, s.316-320) adlı əsərində 535/1140-cı ildə Amasya əmiri olan Yağıbasan adlı bir şəxsdən bəhs edir. Yağıbasan bir ünvandır və «düşməni məğlub edən» mənasını ifadə edir. Bu da «Dədə Qorqud kitabı»ndakı qəhrəmanlardan birini xatırladır: Bayındır xanın yağısını basan Qəflət Qoca oğlu Şir Şəmsəddin. 3 Otluqbeli döyüşü – 11 avqust 1473-cü ildə Osmanlı dövləti ilə Ağqo- yunlu dövləti arasında baş verən müharibə – Q.Şəhriyar. 4 Döyüş haqqında verilən raportla bağlı ətraflı məlumat üçün bax: R.Rahmeti Arat. Un yarlık de Mehmed II, le Conquerant, Annali dellist. 51 1458-ci ildə Trabzon-Rum imparatoru Davidin qardaşı qızı Des- pina Katerina ilə evlənmişdi. Onun macəralı həyatı «Dədə Qorqud hekayələri»nin dastanına rəng verir. Osmanlı tarixçisi Aşıqpaşa- zadə onun boz atından söz açır, sonda ona «dövlətsiz türkmən» (yazıq və ya talehsiz türkmən) deyərək təhqir edir (s.180, 182). * * * «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı oğuzların Gürcüstan və Abxa- ziya ilə münasibətləri XIV əsrin sonundan XV əsrin əvvəlinə qə- dər olan tarixi dövr ilə əlaqəlidir. Bunu irəlidə coğrafi mənbələrə istinad edərək göstərəcəm. Burada yalnız onu deyə bilərəm ki, hekayələrdə kafir şahzadələrə verilən məlik 1 adı ilk ərəb işğal- larından sonra Gürcüstan və Şərqi Anadoluda istifadə olunan ərəb dilindəki «məlik» idi (M.Polo XIII əsrdə bütün Gürcü kral- larının adlarının David Məlik olduğunu qeyd edir). II hekayədə göstərilən Aznavur adı da gürcü dilində «əsil», «kübar», «do- ğuşdan məşhur» mənasında istifadə olunur 2 . *** «Dədə Qorqud hekayələri»ndə Ermənistan və ermənilərdən bəhs edilməməsinə səbəb kimi XIV əsrdə Ermənistanın bir tə- rəfdən Gürcüstan və bir tərəfdən də XIII əsrdəki Monqol istila- sından sonra qurulan türkmən dövlətlərinin ərazilərinə tabe ol- masını göstərə bilərik (bu da bizim əsərə verdiyimiz tarixi dövrə uyğun gəlir). İosafat Barbaronun 3 XV əsrdə verdiyi məlumata Superiore Orientale di Napoli, N.S.,1, 1940, s.25-68. 1 Gürcüstan məliyi, Tiflis və Samtsixe məlikləri çox məşhur idilər. Brosset, Histoire de la Georgie, St. Petersbourg, 1849, s.152. 2 Allen, A History of the Georgian People, s.225. 3 İosafat Barbaro (1413-1494) – Venesiya taciri, səyyahı və diplomatı. O, türkcə və azca farsca bildiyi üçün səfarətlərdə önəmli şəxs hesab olunurdu. Barbaro Kiprə çatanda Uzun Həsənin Ərzurum yaxınlığında osmanlılara məğ- lub olduğu xəbərini alır. 1474-cü ilin fevralında Kiprdən çıxan səfarət özünü müsəlman zəvvarlar qılığına salmışdı. Daha sonra Təbrizə getmək üçün dağlıq ərazidən keçərkən səfarət kürdlərin hücumuna məruz qalır. Barbaro yaralı Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|