Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
M əlumdur ki, hər bölgənin, hər elin öz adəti var. Bu ad ətlərin yaranmasına coğrafi mövqe, təbii iqlim şəraiti, əhalinin məşğuliyyət sahəsi də təsir göstərir. Adətən, Xəbərçi ç ərşənbədə insanlar çöllərə çıxırlar. Yaxınlığında dağ, təpə olanlar oraya çıxır, çöllük, çəmənlik, düzəngah olanlar orada geniş şənliklər təşkil edir, Günəşi salamlayır, özlərilə g ətirdikləri yeyəcəkləri paylaşır, sümüklərini qızdırırlar. Axır ç ərşənbədə kimin yaxınlığında çay varsa, çaya, kiminkində arx varsa, arxa, kimin yanında bulaq varsa, bulağa gedir, adətlərə, m ərasimlərə dillərinə, ləhcələrinə, şivələrinə, dinlərinə uyğun adlar verirl ər. Əlbəttə ki, təbiətdə baş verən dəyişiklikləri, Günəşin öz şüalarını havaya, suya, torpağa yönəltdiyi günlərin, yəni c əmrələrin,Boz ayın axır çərşənbələrinin, eləcə də digər mövsüm m ərasimlərinin vaxtını bütün xalq izləmirdi. El arasında bilici babalarımız, nənələrimiz vardı ki, onlar elin, obanın təsərrüfatının birbaşa asılı olduğu təbiətdəki d əyişiklikləri, əlamətləri “oxuya” bilir, ətrafdakıları vaxtı- vaxtında olacaqlardan hali edirdilər, lap elə Dədə Qorqud kimi. Xalq da onlarla m əsləhətləşir, dediklərinə əməl edirdi. Onu da qeyd ed ək ki, Azərbaycandakı bir çox h əmkarlarımız kimi Türkiyədəki tədqiqatçılardan da fikirl ərimizə ciddi dəstək gəldi. Onlardan biri də Yaşar Kalafatdır. O, “Türk Kültürlü Halklarda Ahır Çerşembe`nin Mitolojik Muhtevası” məqaləsinin “Giriş”ində yazır: “Bizim arayışımıza ışık tutması bakımından en içerikli çalışma Güllü Yoloğlu meslektaşımızın çalışması olmuştur. Yoloğlu bu çalışmasında çarşambalara verilen isimlerin sağlıklı olmadığını, onlara Azat Nebiyev, Kamil Veli Nerimanoğlu, Azize Hanım Caferzade gibi araştırmacılar tarafından verilen 272 isimler arasında birligin olmayışından hareketle izah etmektedir. Ayrıca yapılan isimlendirmelerin çok kere “ab-ateş, xak-bad” “su- ateş, toprak-rüzgar” gerçeği ile bağdaşmadığı üzerinde durmaktadır. Bu dört unsura demir unsurunun da eklenmesi gereğine dair görüşlerini açıklamaktadır. Çarşambalarda yapıldığı ileri sürülenler ile halkın bu günlerde yaptıkları arasındakı farkları da sergilemektedir. Onun izahının merkezinde ısı, ısınmak, ısınmış olmak vardır ki bu olguyu da güneş objesine bağlamaktadır. İzahlarında kendi içerisinde ciddi tutarlılıklar örneklemektedir. Çarşambalara beşinci ve altıncı çarşambaları ekleyen ve çarşamba inancı ile Çilleleri ve Hıdır Nebi inancı arasındakı inanç ve tarihlere tekabül bakımından bağlantı kurmaktadır. Çarşamba adlandırma ve sıralamasında anasırı erbanın esas alınmasının Fars kültür etkisinden olabileceğini belirtip “Türkün mifik tefekkürü”ne uymadığını vurgulamaktadır. O`na göre makul Çarşamba sıralaması: Yalancı Çarşamba, Haberci (Cıdırcı, müjdeci) Çarşambası, Ölü Çarşambası (Kara Çarşamba ve ya Ölü Bayramı), İlin-Ayın Axır Çarşambası şeklinde olmaktadır ki tahlilleri mantıklı ve gerçekçi görülmektedir”. Daha sonra ç ərşənbələrdən yazan Y.Kalafat İranın qarapapaq türklərində dörd ç ərşənbədən birincisinin “Yalançı”, ikincisinin “ Doğruçu”, üçüncüsünün “Qara Çərşənbə”, dördüncüsünün isə “Pay ç ərşənbə” olduğunu vurğulayır. Müəllifə görə, əgər birincid ə təpələrdə qışın qovulması məqsədilə tonqal qalanırdısa, ikinci çərşənbə yox sayılırdı. Qara çərşənbədə yaslılar ziyarət edilir, onlarla birgə məzarlıqlara gedilir, Pay ç ərşənbədə pay verilir, baca-baca yığılır, şal sallanır, axar suya gedilir, “milah” adlandırılan üzüm salxımı yeyilir [225]. Maraqlıdır ki, Azərbaycanda birinci çərşənbə Yalançı olduğu 273 üçün sönük keçirilir. İran qarapapaqları isə Yalançı çərşənbəni keçirir, Doğruçu dedikləri ikinci çərşənbəni, yəni Xəbərçi, Cıdırçı dediyimiz çərşənbəni yox sayaraq qeyd etmirlər… Yuxarıda qeyd etdik ki, Boz ay girdikdə cəmrələr qeyd olunur. Onların sayı 3-dür. Cəmrələrin əski təqvimlərdəki ərəbcə qarşılığı “Cəmre-i ula beheva”, “Cəmrə-i saniye beab” v ə “Cəmre-i salise behak” şəklində yazılır. Cəmrələr Kasım günl ərində olur. Birinci cəmrə kasımın 105-indəhavaya, ikinci c əmrə 112-ində suya, üçüncü cəmrə isə 119-unda torpağa düşür. Fevral ayının 20-də, yəni Kiçik Çillə çıxanda cəmrə (c əmlə), yəni işıq, istilik mənbəyi olan Günəş havaya baxır. İnsanlar Kiçik Çillənin qarından, çovğunundan, şaxta- sazağından qurtulmağa başlayır. Havada şaxta olsa da, yavaş- yavaş isinməyə doğru gedir. İnsanlarda ümid yaranır. Təbiət canlanır. Fevralın 27-də cəmrə, yəni Günəş suya baxır, yəni su isinir, buzlar əriyir, çayların suyu bol olur, ağaclara can verir. Martın 6-da cəmrə torpağa düşür [96, s.37-48]. Torpağın s əthindən buğ qalxır, donu açılır, payızdan qalan toxumlar canlanır. 4 ildən bir fevral ayı 29 gündən ibarət olanda cəmrə torpağa martın 5-də düşür. Uyğur türklərinin “Buku Kagan” dastanında cəmrələr haqqında da maraqlı məlumat var: “Şubat ayında Uygurların “Utku” dedikleri altışar gün arayla cemre düşmüştür. İlk cemre havaya, ikinci cemre suya, üçüncüsü toprağa düşmüştür” [91, s.169]. Gördüyümüz kimi, burada öt ən ilin dekabr ayının 22-dən dirilm əyə başlayan Günəş havanın, suyun və torpağın canlanmasına səbəb olur və bu proses martın 6-a başa çatır. C əmrələr qışın soyuq, şaxtalı, sazaqlı günlərini geridə qoyduğumuzun ilk müjdəçisidir. 274 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|