Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
çaydan, arxdan “lal su” g ətirərək” fala baxıldığından [26, s.11], torpaq ç ərşənbəsi dediyi Axır çərşənbədə də “dan yeri sökül əndə bulaq başına gedildiyindən, axar suda əl-üzlərin yuyulma sından, arxın üstündən tullanılmasından” danışır [26, s.54]. “Torpaq ç ərşənbəsi” adlı çərşənbədə bilmək olmur Makedoniyalı İsgəndərlə bağlı rəvayətlərin Axır çərşənbəyə nə aidiyyatı var (“İsgəndər və torpaq”, “Gözü qapandı”, “Torpaq toxdatdı”)? [26, s.56]. Qeyd etdiyimiz kimi, k lassik aşıq şeirində də özünə yer alan “ab-at əş, xak-bad” da müəyyən çaşqınlıq yaradır. D ədələrimiz bunu ona görə deməyiblər ki, kimlərinsə öz fantaziyalarından çıxış edərək insanın yaranışında danılmaz rolu olan bu dörd ünsürün (t əkrar söyləyirik ki, biz buraya d əmiri də əlavə edirik – G.Y.) adlarını çərşənbələrə versinlər. Əgər təbiətin canlanmasındakı sıralanmanı «su, od, torpaq, yel (hava)» kimi q əbul etsək, ən azından bilici babalarımızın, n ənələrimizin ruhuna hörmətsizlik etmiş olarıq. Şair d ədələrimiz bu sıralamanı qafiyə xatirinə, şeiriyyat xatirinə bu cür düzmüşlər. Y.V.Çəmənzəminli də bu ünsürlərin “Avesta” f əlsəfəsindən gəldiyini söyləyir. Amma bu o demək deyil ki, “Avesta”ya q ədər yer üzünün insanları odun, suyun, havanın, torpağın nə olduğunu, onların həyatlarındakı yerini, rolunu d ərk etmirdilər. Çox vaxt deyirlər: “Əl tutmaq Əlidən qalıb”. M əgər VII əsrə qədər insanlar bir-birinə əl tutmur, yardım etmirdil ərmi?.. Biz əgər insan oğlunun (tək insanınmı?) yaranışında, sonrakı həyatında rolu olan ünsürlərdən danışarkən onların yerini dəyişsək, yəni «torpaq, su, hava, od» des ək, heç bir xətaya yol vermərik. Ancaq təbiətdə baş verən d əyişikliklərdəki, canlanmadakı sıralamanı pozsaq, bu ciddi 269 s əhv olar. Cəmrələr başlayınca, bir ünsür – Günəş, od digər üç ünsür ə can verir… Qarşımızda maraqlı mənzərə canlanır: Kiçik Çillə bitib, xalq qarlı qışdan çıxıb, azuqə bitib, mal-qara acdı. Əhali əlində, ovcunda olanı da Xıdır Nəbi bayramında süfrəyə düzdü, çillə çıxartdı. Yaz tarla işləri başlayır. Bağ-bağat səliqə-səhman t ələb edir. Belə bir vaxtda hər çərşənbə bayram süfrəsi açmağa, əylənməyə nə vaxt, nə də maddi imkan var. Ancaq uşaqlardan olsa, h ər çərşənbə bayram edərlər. Bu gün xalqın bir hissəsinin əylənməyə, çalıb oxumağa meylini nəzərə alsaq, əlbəttə ki, ç ərşənbələrin hamısı qeyd olunacaq... Bir də ki, şəhər əhalisi qış aylarında da idarə, fabrik, zavodlarda, tədris ocaqlarında, MEA- nın elmi-tədqiqat institutlarında, tikintidə əvvəlki aylarda nec ə çalışmışdısa, eləcə də işinə davam edir. Əkinçiliklə, bağçılıq, bostançılıq, heyvandarlıq, eləcə də təbiətdən, havadan asılı olan digər sahələrlə məşğul olan kənd əhalisi üçünsə yazın g əlişinin özəl anlamı var. Bakıdakı iqlim şərtləri ilə kənd t əsərrüfatı ilə məşğul olan rayonlarımızdakı iqlim şəraiti eyni deyil. Bir d ə görürsən ki, şəhərin içində ağaclar çiçəkləyib, lakin d ənizkənarı kəndlərdə hələ tumurcuqlar heç çatlamayıb da, b əzi bölgələrdə isə qar yağır… Ona görə də, mövsüm m ərasimlərimiz, əsasən, kənd rayonlarımıza ünvanlanıb… Habib İdrisi “Eski İran ve Azerbaycan eyaletinde Nevruz” m əqaləsində cəmi üç çərşənbədən danışır: 1) Qara ç ərşənbə; 2) Külə çərşənbə; 3) Axır çərşənbə [71, s.135-145]. Şehran Rehnimun Güney Azərbaycanda beş çərşənbənin olduğunu yazsa da, ( 1) “Yalan Bohorlu”; 2) “Çilə qaçdı”; 3) “Ç əkər”; 4) “Su Çarşanba”; 5) “Axır çarşanba”. İlin son ç ərşənbəsini 6) “Ölülər Bayramı” adlandıraraq altıncı çərşənbə haqqında da danışır. Müəllif dördüncü çərşənbəyə «Su 270 çarşanba» desə də, məhz Axır çərşənbədə Maki yörəsində sabah o başdan bir qızla bir oğlanın heç nə danışmadan axşamdan yanan tonqalın külünü yaxındakı çaya, arxa, bulağa apardığını, suya atdığını, əllərindəki tası su ilə dolduraraq evə döndükl ərini yazır [105, s.265-275] (tatarlarda da Narduqan (Gündoğan) bayramında bir oğlanla bir qız arxalarına baxmadan, dinm əzcə bulaqdan fala baxmaq üçün su gətirirlər). G ətirilən həmin suda gənclər iynə ilə fala baxır, evlənib evl ənməyəcəklərini müəyyənləşdirirlər. Axır çərşənbədə həm d ə səhər tezdən hamı axar suya gedir, üzərindən atılaraq “ Ağırlığım, uğurluğum düşsün su üstünə” deyirlər. Bu mərasim “Su üstü (Nö üstü)” adlanır. Maraqlıdır ki, Şehram Rehnimun ç ərşənbələrə ayrı-ayrı ad verərək altı yerə ayırsa da, həm Ölülər Bayramını, həm çərşənbə bazarını, həm od üzərindən atılmanı, h əm su üstündən atılmanı, falabaxmanın bütün növlərini (qapı pusma, kilit salma, iyn ə ilə suda falabaxma…) məhz Axır ç ərşənbəyə aid edir, digər çərşənbələrdəki ayinlər, mərasimlər haqqında heç nə demir [105, s.265-275]… Axır çərşənbədə suya çox ön əm verildiyindən, suyun da təzələndiyi düşünüldüyündən, hamının bir-birini su ilə islatdığından mü əllif bu çərşənbəyə “su çərşənbəsi” deyir. Onu da bird aha vurğulayaq ki, A.Nəbiyev də özünün “Novruz bayramı” (1990) toplusunda yazır ki, “su çərşənbəsi mərasimi Axır çərşənbədə keçiril ən şənliklərdəndir”… F.A.Brokqauzla İ.A.Yefronun məlumatına görə, Böyük Orucun beşinci həftəsinin çərşənbə günü Tula quberniyasının Aleksinsk q əzasının kəndlərində əhali qışın yola salınma m ərasimi keçirirlər. Həmin gün səhər tezdən çöl kəndlərində hamı bir-birini, eləcə də ev heyvanlarını xəstəlikdən, qada- baladan qorumaq m əqsədilə su ilə isladırlar… 271 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|