Тузувчилар

5 BOB
Arximed qonuni. Suzib yuruvchi jism muvozanati 
Tinch turgan suyuqlikdagi suzib yuruvchi jism muvozanati to‘g‘risidagi masala-
jismning suzuvchanligi hamda uning suvda botmay tura olish qobiliyatini o‘rganish orqali 
yechiladi.
1. Ma’lum kuch ta’siri ostida jismning suzishi – jismning suzuvchanligini bildiradi. 
Masalan, kemalarning suzuvchanlik zaxirasiga ega bo‘lishi kerak. 
Suzuvchanlik zaxirasi deb, kemaning suv ustidagi qismi xajmidagi suv og‘irligiga 
teng bo‘lgan qo‘shimcha og‘irlik tushuniladi.
2. Egiluvchanlik – ya’ni jismning suyuqlikda egilgandan keyin dastlabki holatiga 
qaytish xususiyati tushuniladi.
Arximed qonuni suyuqlik ichidagi jism sirtiga suyuqlikning bosim kuchini 
aniqlashda qo‘llaniladi. 
Aziz o‘quvchi, Arximed qonuni o‘rta maktab kursida quyidagicha keltiriladi: har 
qanday qattiq jism suyuqlikka botirilganda o‘zining og‘irligiga teng miqdorda suyuqlikni 
siqib chiqaradi.
Jismning sirti ixtiyoriy to‘g‘ri chiziqning faqat ikki nuqtasida kesishadi deb qaraylik 
(5.1-rasm). 
5.1-rasm. 
Jismning sirtini koordinata tekisligiga parallel bo‘lgan vertikal tekisliklar yordamida 
elementar maydonchalarga bo‘laylik.
U holda 


d
va 


d
maydonchalarga ta’sir qiluvchi elementar bosim o‘qlarning 
vertikal proyeksiyasi quyidagicha bo‘ladi: 
 


z
z
d
p
Z
P
d
d
p
P
d










,
cos
(5.7) 
 


z
z
d
p
Z
P
d
d
p
P
d










,
cos
(5.8) 
bu yerda 
p

va 
p

- 


d
va 


d
maydonlar og‘irlik markazlaridagi bosim. 
h
p




va 
h
p




(5.9) 
bundan 
z
z
d
h
P
d






;
z
z
d
h
P
d







(5.10) 

---

33 
Bundan jismning sirtidagi bosimning 
z
0
o‘qidagi proyeksiyasi


W
W
W
d
h
d
h
P
z
z
z

























2
2
(5.11) 
bunda 
W
– jism siqib chiqargan suyuqlik hajmi
W

va 
W

- prizmalarning hajmi 
z
P
kuchini - ko‘tarish kuchi deb ataymiz. 
Elementar bosimning qolgan ikkita o‘qdagi proyeksiyasi quyidagi ko‘rinishga ega 
bo‘ladi. 
0











х
х
x
x
x
d
h
d
h
P






(5.12) 
0











у
у
у
x
у
d
h
d
h
P






(5.13) 
bunda 
h
h



x
x
d
d





y
y
d
d





Natijada quyidagi xulosaga kelamiz: 
Ichiga jism tushirilgan suyuqlikka suyuqlik bosimi ko‘tarish kuchi – jism siqib 
chiqargan suyuqlik hajmidagi suv og‘irligi yo‘nalishiga qarama-qarshi miqdori bo‘yicha 
tengdir. 
W
P


(5.14) 
bu yerda 

- suyuqlikning hajmiy og‘irligi 
W
– siqib chiqarilgan suyuqlik hajmi.