Тузувчилар

3 BOB 
Og‘irlik kuchi ta’sirida bo‘lgan tinch xolatdagi
suyuqlikdagi gidrostatik bosim. 
Bundan keyin suyuqlikka faqat bitta hajmiy kuch — og‘irlik kuchi ta’sir etayapti 
deb qabul qilamiz. Yopiq idishga solingan suyuqlik sathiga ro tashqi kuch ta’sir etayotgan 
holatni qabul qilib, uning ixtiyoriy 
h
chuqurlikdagi nuqtasi 
(m)
atrofida birlik massani 
ajratib olamiz (3.1-rasm). 
3.1-rasm. Og‘ir suyuqlikka r bosim ta’siri 
Faraz qilaylik, bu massaga 

kuch ta’sir etmoqda. Yuqorida ta’kidlangan holatimiz 
uchun 

x
=0,

y
=0,

z
= - g
(3.1) 
bunda, 
g –
og‘irlik kuchi ta’siri ostidagi tezlanish; 

x
, 

u
, 

z
–

 
kuch proyeksiyalari. 
Bizning holat uchun 
dU = 

x 
dx+

y 
dy+

z 
dz= - g dz
(3.2) 
bundan 
dr = - 

g dz
(3.3) 
ifodani olamiz. Bu ifodani integrallasak,
r = - 

 g z + C
(3.4) 
yoki
r = - 

z + C 
(3.5) 

---

25 
S 
- boshlang‘ich funksiya doimiysini topish uchun, sathdagi nuqtani ko‘rib 
chiqamiz:
z = 0 ; r = r
o

 
 
 
 
 
(3.6)
 
S = r
o
 
(3.7) 
natijada quyidagi ifodaga ega bo‘lamiz: 
r = r
o
 - 

z.
(3.8) 
Bunda chuqurlikni
h = - z
(3.9) 
deb qabul qilsak, 
r = r
o
+ 

h 
(3.10) 
bunda, 
r 
– nuqtaga ta’sir etuvchi to‘liq absolut bosim;
r
o
 –
tashqi bosim


 h = r
o
g
(3.11) 
Ko‘rilayotgan nuqtadan yuqoridagi suyuqlik qatlamini nuqtaga bo‘lgan bosimi 
bo‘lib og‘irlik bosimi deb ataladi. 
Agar idishning qopqog‘i ochiq bo‘lsa,
r
o
 = r
a

(3.12) 
deb qabul qilinadi. Bunda, 
r
a
 
— atmosfera bosimi. 
Nuqtaga ta’sir etayotgan bosimlarning farqi (
r
o
 
-
r
a
) ayrim hollarda manometrik 
bosim deb ataladi (agar bu farq musbat bo‘lsa, ya’ni (
r
o
 
>
 r
a
)). 
Ko‘pgina holatlarda, amaliyotda to‘liq bosim - absolut bosim bilan emas, balki, 
atmosfera bosimidan yuqori bo‘lgan bosim bilan ishlashga to‘g‘ri keladi, shu sababli 
ularni aniq belgilab olamiz. 
r
A
 
– absolut to‘liq bosim;
r
o
 
– atmosfera bosimidan yuqori bo‘lgan bosim. 
Demak, 
p p
p
А
а
 
(3.13) 
Absolut to‘liq bosim quyidagicha aniqlanadi: 
Yopiq idishlar uchun: 
p
p
p
p
h
p
p
o
ог
o
o
A







(3.14) 

---

26 
Ochiq idishlar uchun:
p
p
p
p
h
p
p
a
ог
a
а
A







(3.15) 
bunda,
 rog 
– og‘irlik bosimi.
 
Yuqoridagi mulohazadan ko‘rinib turibdiki, ochiq idishlar uchun, atmosfera 
bosimidan yuqori bo‘lgan kattalik va og‘irlik bosimi degan tushunchalar bir-biriga mos 
keladi. Yopiq idishlar uchun ular har xil qiymatga ega. 


a
O
ог
p
p
p
p



(3.16) 
Xuddi shunday gidrostatik bosim kuchi haqida ham aniqlik kiritib olamiz. 
yopiq idish uchun 
o
A
М
р
p
р


(3.17) 
RA 
— absolut to‘liq gidrostatik bosim kuchi; 
RM 
— atmosfera bosimidan yuqori bo‘lgan monometrik bosim. 
yopiq idish uchun 
a
A
М
р
p
р


(3.18) 
Ma’lumki, ochiq idishdagi suyuqlik sathiga atmosfera bosimini ta’sir qiladi. U holda 
manometr ortiqcha gidrostatik bosimni o‘lchaydi 
jh
p
р
М


(3.19) 
Bu yerda h – suyuqlikling satxidan qaralayotgan nuqtagacha bo‘lgan chuqurlik. 
Agar mutlam bosim atmosfera bosimidan past bo‘lsa, suyuqlik solingan idish 
ichidagi xolat vakuum deb ataladi. Vakuumning o‘lchaydigan asbob vakuummetr deyiladi. 
A
a
вак
р
p
р


(3.20) 

---

27