117
g
g
g
Z
h
c
c
c
f
2
1
2
2
2
2
1
2
3
2
2
1
2
(15.29)
bunda,
- kesimlar orasidagi ener-giyaning yo‘qolish koeffitsiyenti.
15.8-rasm. Suv ostida joylashgan kichik teshikdan oqimchaning chiqishi
Natijada, quyidagi tenglamani olishimiz mumkin:
gZ
Q
2
0
(15.30)
Bu tenglama oqimchaning teshikdan suv sathi ostiga chiqishini hisoblash tenglamasi
deyiladi.
Suyuqlikning idishdagi harakati. Kichik va katta teshiklar haqida tushunchalar.
Katta teshiklarning gidravlik hisobiga doir amaliy ko‘rsatmalar.
Teshik orqali suyuqlik oqimining otilib chiqishi natijasida, idishda joylashgan butun
suyuqlik massasi harakatga keladi. Suyuqlikning idishga kirib kelishi va tezlik kattaligiga
qarab, idishda suyuqlik har xil harakatlanishi mumkin.
15.9-rasm. Suyuqlikning idishdagi tezligi
a) suyuqlik ilgarilanma potensial harakat qilishi mumkin;
b) aylanma harakat, ya’ni harakatlanayotgan suyuqlikda
aylanma harakat-lanayotgan
sohalar bo‘lishi mumkin.
15.9 va 15.10-rasmlarda oqimning ilgarilanma potensial harakatiga oid harakatidagi
harakat chiziqchalari ifodalangan 15.9, b va 15.10,
b-rasmlarda
1-1
kesim tik holatda
118
bo‘lib,
yaqinlashishi tezligini
o
deb belgilab olsak, to‘liq
naporni quyidagicha
aniqlashimiz mumkin:
0
2
0
2
2
1
H
g
H
H
l
(belgi)
(15.31)
15.10-rasm. Suyuqlikning idishdagi tezligi
1-1
va
S-S
kesimlar orasida energiyaning yo‘qolishi
- tezlik koeffitsiyenti bilan
baholanadi.
Oldingi bilimlarimizga
asoslanib aytishimiz mumkinki, 15.9,a
va
15.10,b-
rasmlardagi idishda harakatlanayotgan suyuqliklar uchun tezlik koeffitsiyenti 15.9,b- va
15.10,a-rasmlarga nisbatan kichik bo‘lishi kerak, lekin tezlik unda uncha katta emasligi va
napor yo‘qolishi asosan teshik yaqinida ro‘y berganligi uchun koeffitsiyentning kattaligi
deyarli teng deb qabul qilish mumkin.
Agar teshik kichik bo‘lsa,
koeffitsiyent kattaligi oqimning harakatiga bog‘liq
emas. Bunday idishlarda harakatlanayotgan oqim sarfini
quyidagi ifoda yordamida
hisoblash mumkin:
0
0
2
gH
Q
(15.32)
Agar
1-1
kesimdagi oqimning harakatdagi kesim yuzasi
deb belgilasak,
4,0
(15.33)
bo‘lganda
No = N
(15.34)
deb qabul qilinishi mumkin.
N
- napor;
s
- siqilgan kesimdagi oqimning o‘rtacha tezligi oshishi bilan oshadi, shu
sababli
u = f (H)
grafigi 15.11-rasmdagi ko‘rinishda bo‘lishi tabiiydir. 15.1-rasmdan
ko‘rinib turibdiki,
A
va
V
nuqtalarning chuqurligi har xildir.
119
15.11-rasm. Suyuqlik oqish tezligining cho‘kish tezligiga bog‘liqlik grafigi
Shu sababli,
u
A
va
u
B
tezliklar miqdori har xildir.
A
А
gH
u
2
B
A
gH
u
2
(15.35)
bunda,
N
A
va
N
V
-
A va V
nuqtalarning
1-1
kesimga nisbatan chuqurligi.
Agar
N
10D
(15.36)
bunda,
N
- teshikning yuqori qirrasi chuqurligi;
D
- teshik diametri bo‘lsa,
u
A
va
u
B
kattaliklari orasidagi farq - 5% dan kichik
bo‘ladi.
Endi kichik va katta teshiklar deb atalauvchi tushunchalar bilan tanishamiz.
quyidagi ikki shartni bir vaqtda kanoatlantiruvchi teshiklar kichik teshiklar deyiladi.
1-shart.
0
- yaqinlashish tezligi nihoyatda kichik, ya’ni (15.33) tengsizlik o‘rinli;
2-shart.
u
A
va
u
B
tezliklar deyarli bir - biriga teng.
u
A
u
B
,
ya’ni (15.36) tengsizlik
o‘rinli bo‘ladi.
Bu ikkala shartni inobatga olib, kichik teshik quyidagi vaziyatlarda mavjud bo‘ladi:
a) Teshik tik devorda joylashib, kesimga gorizontal holatda yaqinlashishida (15.9, a-
rasm), (15.33) va (15.36) shartlar bir vaqtda joylashganda;
b) Teshik tik devorda joylashgan bo‘lib,
1-1
yaqinlashish
kesimi tik holatda
bo‘lganda, (15.9, b-rasm) (15.36) shart bajarilganda. Bunda (15.33) shart doimo bajariladi;
v) Teshik gorizontal tubda joylashganda (15.10-rasm). Bunda (15.33) shart
bajarilib, (15.36) shart mavjud bo‘lmaydi.
Demak, xulosa qilib aytish mumkinki, kichik teshiklarda
o
= 0
va No
= N
shart
bajarilar ekan.
Katta teshik deganda esa yuqoridagi ikki shartga bir
vaqtda javob bermaydigan
teshiklar tushuniladi.
Umuman aytganda, bunday teshiklar uchun ham yuqorida ko‘rilgan ifodalar o‘rinli,
lekin sarf koeffitsiyenti kattaligi har xil bo‘ladi. Buning qiymatini aniqlash uchun ko‘pgina
hollarda maxsus tadqiqotlar o‘tkaziladi. Shularning ayrimlari natijalarini keltirishimiz
mumkin:
1.
Har tomondan oqim siqiladigan teshiklarda,
65
,
0
0
;
2.
To‘liq siqilmagan oqimlar mavjud teshiklar uchun,
;
70
,
0
0
3.
Loyqa yotqiziqlarini chiqarishga mo‘ljallanadigan teshiklar uchun:
a) yondan siqilish bo‘lsa,
;
70
,
0
065
0
b) yon tomondan siqilish kam bo‘lsa,
;
075
70
,
0
0
v) siqilish bo‘lmaganda,
85
,
0
80
,
0
0
;