Uluslararasi sempozyumu

318

daki Moğol beylerinin unvanları Kök Türk ve Uygurlarınkine beneziyordu. 

Bunu bazı tarihçiler, doğrudan doğruya bir Türkleşme belgesidir,

15

 diyor. 

c-Ordu; Bu dönemlerdeki Moğol halklarının ordusu hakkında Çin kay-

naklarında  şu  bilgiler  bulunmaktadır.  Kıtanlar,  sekiz  tabura  ayrılmış  olup, 

43000  seçkin  askere  sahipti.  Bir  harekat  yapılacağı  zaman  tüm  taburların 

bunu birlikte görüşmesi zorunluydu; hiçbiri tek başına hareket edemiyordu, 

Hi ise, beylerinin çadırını 500 muhafız daimi olarak nöbet tutmak suretiyle 

korurlar. Onlar çok iyi harbederler. Orduları savaş sahasında beş kısma ay-

rılır ve her kısım bir hsi-chin (erkin) tarafından idare edilir. Ayrıca Shi-wei 

askerlerinin silâhlarının kemik yaylar ve hu

16

 ağacından yapılmış oklar ol-

duğunu, bunları çok iyi kullandıklarını, yılda bir defa hep birlikte ava 

çıktıklarını ve ondan sonra dağıldıklarını

17

 da öğreniyoruz. 

Bilindiği  üzere,  bu  çağlarda  askerlik  adında  özel  bir  meslek  yoktu.  Fa-

kat sürekli savaş hâlinde yaşandığı için kabilelerden çıkacak askerlerin sayısı 

belliydi. Başkanların yanında düşman saldırlarını püskürtecek kadar nöbetçi 

askerlerinin bulunduğunu ve idarecilerin hepsinin aynı zamanda ordu kuman-

danları olduğunu görüyoruz. 

d-Sosyal  Teşkilat;  Özellikle  Kıtanlar,  Hiler,  Tu-yü-hunlar  ve  Tatarlar, 

Kök Türk ve Uygurlarla aynı hayat tarzı yaşadıkları için, onların içtimaî ha-

yatlarından büyük farklılık göstermiyorlardı. Çin kaynaklarında; Shi-weiler-

de baba tek hakimdir,

 18

 deniyor. Ancak sadece onlarda değil bütün Moğol 

asıllı halklarda öyle olmalıdır. Çince belgelerdeki “erkekler alacakları kadına 

üç yıl hizmet ederler,”

19

 bilgisine bakarak büyük sinolog W. Eberhard, sosyal 

örgütte ana egemenliğinin izleri görülür, fakat bunu tamamiyle ana egemen-

liği olarak yorumlamamalıyız,

20

 demektedir. Biz de onun fikrine katılıyoruz. 

Çünkü XIII. yüzyıl Moğollarında bir erkek, kızını almak için kayınpederinin 

evinde çalışıp fizik gücünü vermekteydi. Bu durum açıkça Moğolların Gizli 

Tarihi’nde de mevcuttur.

21

 

15   Eberhard, a.g.e., s. 62.

16   Bir türlü ağaç idi.

17   Liu, a.g.e., s. 470; Gökalp, a.g.t., s. 18, 42.

18   Eberhard, a.g.e., s. 60. 

19   Eberhard, a.g.e., s. 60. 

20   Eberhard, a.g.e., s. 62. 

21    Çingiz  Kagan  dokuz  yaşındayken  babasıyla  birlikte  Unggirat’lardan  kız  istediğide  o 

kabilenin reisi Dei-seçen teklibi kabul ederek “giderken, oğlunu damat olarak burada bırak” 

diyordu.  Buradan  ana  eğemenliğinin  izlerinin  hâlâ  var  olduğunu  görebiliriz.  Daha  geniş 

bakınız. Moğolların Gizli Tarihi, Cev, A. Temir, 3. Baskı, Ankara 1995, s. 21. 

Kök Türk ve Uygur Dönemindeki Moğol Asıllı Halkların Siyasi ve Sosyal Teşkilatı 

(6 ve 9. Yüzyıllarda) 

---

319

Enkhbat AVIRMED 

Moğol halkların hepsi aşağa-yukarı Türklere benzer şekilde çadırlar ha-

linde bir nevi köy hayatı yaşıyorlardı. Bu hususta tarihçiler; Kıtan toplumsal 

örgütlenmesinin tipik özelliği askeri nitelikteki kamplarıdır. Bu merkez için 

kullanılan öz Türkçedir. Bu bütün dünyaca kabul edilen terim, birçok İç Asya 

dilinde de görülen ordo kelimesidir. Her hükümdarın barışta muhafız alayı, 

savaşta seçme askeri işlevi gören bir ordusu vardı. Bir orduya bağlı savaşçı 

hanelerin nüfusu 15.000’e kadar çıkabiliyordu.

22

 Onların kampı tam Hilerin 

gibi idi. Kıtanlar kaldığı yerlerde pek çok arabayı daire şeklinde çevirerek 

onun  ortasında  otururlar.  Bu  sonraki  Moğolların  “Huree”  ile  benziyordu,

23

 

demektedir. 

Ayrıca  bu  dönemde  Shi-weilerin  sosyal  hayatında  büyük  bir  değişiklik 

oldu. Bu adamlar eskiden avcı idiler, fakat sonra göçebe-çoban oldular.

24

 

e-Hukuk  ve  Ceza:  Çingiz  Kagan  zamanından  önce  Moğollar’ın  yazılı 

vesikaları olmadığı bilinmektedir.

25

 Bu dönemdeki halklarda hukuk ve ka-

nunlar gelişmemiş olduğu belli idi. Fakat onların günlük hayat, savaş ve av 

sırasındaki kuralları sonraki Moğol yasalarına esas olduğu muhtemeldir.

26

 Bu 

dönemdeki günlük hayattaki belli kuralları Çingiz Kagan’ın kanunlarından 

görebiliriz. Mesela, su içine veya kum üstüne bevletmek, ateşin, sofranın ve 

çanağın üstünden geçmek, ellerini akarsu içine sokmak (akan sudan suyu bir 

tas ile almak lazımdı) ve üst elbiselerini yıkamak yasaktı.

27

 Bunlardan su, ve 

ateşe saygı gösteren eski inançların hala güçlü olduğunu görmekteyiz.

Dolayısıyla önemdeki Moğol halklarının töre ve hukuklarına ait fazla bilgi 

bulamadık. Sadece bir-iki Çin yıllığında Shi-weilere ait şu kayıtlar vardır; 

“onların  memleketinde  hırsızlık  olayları  pek  görülmez.  Bir  hırsızlık  ve  üç 

adam öldürme olayı görülmüştür ki (failleri) üç yüz at (vermeye) mahkûm 

edilmişlerdir.”

28

 Siyen-pi hükümdarı Tanshihuai “hukuk ve yasa kullanarak 

doğru, yanlış hangisi olduğuna karar veriyordu ve onun kararına karşı çıka-

cak kimse yoktur.”

29

 Buna benzer bir şey Kıtanlarda mevcuttur. Onlar reisler 

22   Sinor, a.g.e., s. 542.

23  Mongol Ulsiin Tuuh, Terguun Boti, (Moğolistan Bilimler Akademisi, Tarih Enstitüsü, 

Ortak çalışması) Ulaanbaatar 2004, s. 363. 

24   Eberhard, Çin Tarihi, Ankara 1987, s. 17. 

25   Barthold, Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. Hazırlayan, H. D. Yıldız, Ankara 1990, s. 

43. 

26   Eski Moğol  hukuklar için bakınız. C. Alınge, Moğol kanunları, Cev, C. Üçok, Ankara 

tarihsiz

.

27   D’ohsson, M., Moğol Tarihi, Haz. E. Kalan-Q. Şükürov, İstanbul 2006, s. 161. 

28   Gökalp, a.g.e., s. 4. 

29    Suhbaatar,  Syanbi  Nariin  Ugsaa  Garal,  Soyol, Aj Ahui,  Niigmiin  Baiguulal  (Nen 

Ertnees M. E. IV Zuun), Ulaanbaatar 1971, s. 155. 

---