Uluslararasi sempozyumu

316

bu beş kabile içinde en kuvvetlisi A-hui ailesidir. Öbür kabilelerin hepsi ona 

tâbidir. Her kabile bir hsi-chin (erkin) tarafından idare ediliyordu.

 3

  

Bu dönemlerde genelde kabile reisliği babadan oğula geçer, eğer başka 

hiçbir varis bırakmadan ölmüş ise, cesur ve muharip biri seçilirdi. Bu hususta 

Kıtanlar yay ok, eyer, at gemi, çeşitli silahları yapabilecek ve insanlar ara-

sındaki  tartışmalarda  hakemliği  üstlenecek  adamı  seçiyordu. Ayrıca  beyler 

arasından birini “Han” atıyorlardı. Da-he

4

 diye adlandırılan bu kişi diğer 7 

kabile beyini idare ederdi. Han’ın işareti çadırının önünde bayrak ve büyük 

bir davul konulurdu.

5

 

Yukarıdaki  bilgilerden  o  çağlarda  beylerin  görevi,  günlük  hayatta,  göç 

etme, vergi toplama gibi sosyal işlerden başka savaş sırasında komutan olma, 

hak ve adaleti düzenleme gibi işlerle uğraşmak idi. Ayrıca iktidar yukarıda 

belirtildiği üzere babadan oğula geçerdi ve bu onlarda etno-politik gelişimin 

işareti sayılabilir.

Bunu yanı sıra Çin kaynaklarına baktığımızda hem Kök Türkler hem de 

Uygurlar tarafından Moğol asıllı kabileleri denetlemek üzere değişik memur-

ların da görevlendirilmeleri söz konusudur. Bunlar ya doğrudan merkezden 

veya bizzat o halkın içinden seçiliyordu. 

Bu dönemlerde Moğol asıllı halklar Kök Türk ve Uygur hükümdarlarına vergi 

olarak, seferberlik sırasında askeri destek ve hayvan vermişlerdir. Aslında Kök Türk 

ve Uygur hükümdarlarının eski Moğol kabilelerine yaptığı saldırılar da sanıldığı gibi 

çok sert değildi. Genelde halkları kendilerine bağlamak için onlara karşı iyi davranı-

yordu. Bununla birlikte beyler ve onların yandaşlarına karşı kendilerine sadakat gös-

termedikleri zaman çok şiddetle cezalandırıyorlardı. Mesela bunu biz Uygur Kagan 

Moyun Çor’un Tatarlara karşı yaptığı seferleri anlatan Şine Usu Yazıtında görebiliz. 

Burada; onları orada yendim suçluları tutmama tanrı yardım etti. Halka dokunma-

dım. Evini, öküz ve at sürüsünü yağma etmedim. Ceza söyledim. Bana gelmelerini, 

kavimim olduklarını söyledikten sonra bıraktım,

6

 diyor. B

u bize Moğol halkları-

nın kendi iç işlerinde serbest bırakıldığını gösterir. 

3  Gökalp, Çin Kaynaklarına göre Shih-wei Kabileleri (Proto-Moğollar Üzerinde Bir 

Etüd Denemesi), Doçentlik Tezi, Ankara 1973, s. 9, 10, 18, 22, 23, 37, 40; Liu, M. T. Çin 

kaynaklarına göre Doğu Türkleri, Çev. E. Kayaoğlu, D. Banoğlu, İstanbul 2006., s. 168. 

4   Çince’de büyük adam manasına gelmektedir. Moğolca’da en büyük, herkesden büyük 

anlamında  imiş.  Perlee,  Hyatan  Nar,  Tednii  Mongolçuudtai  Holbogdson  Ni,  Tomus  1. 

Fasc I. Ulaanbaatar 1959, s. 29.

5  Perlee, a.g.e.,  29. 

6  Batsuren, Uigar ba Baiirku, Ysyn Tatar Nar 747-751 Ond, 

J

ournal

 

of

 E

urasian

 s

tudiEs

, 

Volume II., Issue 2./April-June 2010, s. 64. 

Kök Türk ve Uygur Dönemindeki Moğol Asıllı Halkların Siyasi ve Sosyal Teşkilatı 

(6 ve 9. Yüzyıllarda) 

---

317

Enkhbat AVIRMED 

b-Siyasi ve İdari Unvan; Türklerle Moğollar uzun yıllar birlikte yaşamış 

olduklarından ve Moğolların epeyce Türk idaresinde kalmaları yüzünden, dil 

ve kültür bakımından Türklere fazlasıyla yaklaştıkları da ortadadır.7 Mese-

la kaynaklarda, Hilerin (Tatabı) “memurluk unvanları,Türklerinkiyle aynısı-

dır,”8 deniliyor. 

Kagan unvanını 696 senesinde kısa süreliğine bağımsızlık kazanan Kıtan 

liderleri de taşıyordu ki. Kagan uvanını ilk olarak eski Siyen-pilerin küçük 

reislerinin kullandığı söylemektedir. Bu unvanı Moğol ve Türk hükümdarla-

rının en büyük sandır.

Tudun unvanını taşıyan Kök Türk devlet erkânı Moğol asıllı halklardan 

vergi topluyordu. Kök Türkler, vergi işleriyle meşgul olan memurlara da Tu-

dun  demektedir.

9

  Bu  unvan  sonraki  Moğollar  arasında  da  rastlanmaktadır. 

Moğolların Gizli Tarihi’nde Menen Tudun

10

  şeklinde geçer. Ayrıca Kök Türk 

ve Uygurların benimsemiş olduğu birkaç unvanın XIII. yüzyılda Moğollar 

tarafından kullanıldığını da görüyoruz. Mesela Tarhan

11

, Çor

12

 gibidı. 

Kontrol memuru anlamına gelen Kıtan ve Hi (Tatabı) reislerinin bu devir-

de “Sengün” unvanını da kullandıklarını Kök Türk kitabelerinden görebiliriz. 

Bu unvanı genelde orta rütbeli asker komutanlar taşımışlardı. Ama bu çağlar-

da Shi-wei kabilelerinin reisleri birbirinden biraz farklı unvanlar taşıyordu. 

Güneydeki Sh-wei kabilelerinin reislerine “Yü-mü-fu

13

”, kuzeydekilerin re-

islerine de “Mo-ho-fu” adı verilmiştir. Ayrıca, Kuzey Shi-weilerinin müşte-

rek bir reisleri vardır; adı Ch’i-yin Mo-ho-tu’dur. Sonraları kabile liderlerinin 

unvanları “Mo-ho-tu She-kuan” olmuştur.

 14

 Tung-hu soyundan gelen bu çağ-

7  Gömeç,  “Bazı  Çingiz  Yasalarının  Tarihi  ve  Sosyal  Dayanakları”,  Türk  Kültürünü 

Araştırma Enstitüsü, Türk Kültürü Dergisi, Sayı 521-522, Ankara 2006, s. 272.

8  Eberhard, Çin’in Şimal Komşuları, Çev. N. Uluğtuğ, Ankara 1942, s. 57.

9  Gömeç, Kök Türk Tarihi, 3. Baskı, Ankara 2009, s. 201. 

10  Moğolların Gizli Tarihi, Cev, A. Temir, 3. Baskı, Ankara 1995, s. 14; Menen Tudun 

Çingiz Kagan’ın ceddi idi.  

11  Tarhan her türlü vergiden muaftı ve bulunduğu ordunun ve ele geçirdiği ganimetin tartışmasız 

sahibi  idi.  Onlar  izin  almadan  padişahın  huzuruna  çıkarlardı. Ayrıca  işleyecekleri  her  suçun 

soruşturmasından  muaf  tutuldular.  Onların  dokuz  göbek  torunlarına  kadar  bu  emre  uyuldu. 

Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarihi-I Cihan Güşa, Çev. M. Öztürk, Ankara 1999, s. 94.

12   Çingiz Kagan’ın ceddi Bodon-çor’un isminde geçiyor. Daha geniş bilgi için bakınız. 

Enkhbat, “Bodonçar-Munghuh” Adı Hakkında, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 

Volume 3/11 Spring 2010, s. 79-82. 

13   Bu unvanı Liu Mau-Tsai kendi eserinde,  “Yü-mo-fu-man-to” diye yazdı. Çince’de bu 

sözcük “reis” kavramına geliyor. Liu, a.g.e., s. 168

14   Gökalp, a.g.t., s. 87. 

---