Uluslararasi sempozyumu
Yüklə 26,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.Başlangıç Durumu: Kazan’ın Toyu
- 2.Dönüştürücü Öğe: Düşman Saldırısı
394 Salur Kazan’ın Evinin Yağmalanması Destanı’nın Yaratımında Müstensihlerin Etkisi tüm araştırmacıların ortak görüşüdür. Nitekim iki nüshada yer alan bazı ortak hatalar bu durumun en önemli delili olarak kabul edilmelidir. Bildirimizde bu anlatıyı yapısal olarak, başlangıç durumu, dönüştürücü öğe, eylemler dizisi, dengeleyici/düzenleyici öğe, bitiş durumu olarak beş kesite ayıracağız. 5 Bu kesitlerin her birinde müstensihlerin müdahalelerinin yapıyı oluşturmadaki rolü üzerinde durarak, iki nüshayı kopyalayan kişile- rin dünyaya bakışlarının anlatının benzer metinlerinin oluşumundaki etkisini tespit edecek, bu etkilerin metnin “ideoloji”sinin üretimindeki katkısı belir- lenecektir. 1.Başlangıç Durumu: Kazan’ın Toyu Bu destan, Salur Kazan’ın tanıtıldığı bir epitet ile başlar. Kazan büyük bir toy verir. Bu toyda çadırlar dikilmiş, yerlere ipek halılar serilmiş, seksen yerde bakraçlar kurulmuş, altın ayaklı kadehler dizilmiştir. Kâfir kızları yüce Oğuz beylerine kadeh sunmaktadır. Kazan sarhoş olur ve avlanmak ister:
Av avlayalum, kuş kuşlayalum (20a/12) Avlayalum, kuşlayalum (84b/1) İki nüsha 6 arasındaki anlamlı farklar buradan itibaren belirmeye başlar. D nüshası sözlü anlatım formalarına daha uygun bir cümle kuruluşuna sahiptir. İki ifade arasındaki redifler 7 hemen dikkat çekmekteyse de sözlü kalıbı asıl veren D’deki “av av; kuş kuş” tekrarlarıdır. Beylerin verdiği cevap da bu gi- dişe uygundur: 5 Her klasik anlatıda yer alan bu aşamalar için bkz. Zeynel Kıran, Ayşe (Eziler) Kıran,
6 Nüshalar karşılaştırılırken soldaki kısım Dresden (Kısaltması: D), sağdaki kısım ise Vatikan (Kısaltması: V) nüshasından alıntılardır. Dresden nüshasının Semih Tezcan, Hendrik Boeschoten tarafından yapılan yayımı (Dede Korkut Oğuznameleri, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001); Vatikan nüshasının ise Mustafa S. Kaçalin’in yayımı (Dedem
bulundurulmuştur. 7 Buradaki yapının bilindik tanıma uymaması, bazı araştırmacıların “sözde redif” isimlendirmesi yapmalarına yol açmıştır. Bkz. Doğan Kaya, “Âşık Şiirinde Kafiye ve Redif”, s. 8. (Basılmamış makale) http://dogankaya.com/fotograf/asik_siirinde_kafiye_redif.pdf
395 Gürol PEHLİVAN 2 Kıyan Selcük oglı Deli Dündar eydür: “Beli, Han Kazan, maslahatdur.” Kara Göne oglı Kara Budag eydür: “Agam Kazan, maslahatdur.” Anlar eyle degec (20a-b/13-2) Yok Dikkat edilirse, sözlü icrânın önemli özelliklerinden olan ses ve kelime tekrarları yoluyla 8 bir ahenk yaratılmış, böylece dinleyicinin hafızasında me- tinin kalıcılığı sağlanmaya çalışılmıştır. Akabinde Aruz Koca, Kazan’a yurdunu korumak için Kimi bırakacağını sorar:
İki dizinün üstine çökdi eydür: “Agam Kazan, sası dinlü Gürcistan agzında oturursın. Ordun üstine kimi korsın?” (20b/3-5) Dizin çökdi, eydür: “Agam Kazan, mas- lahatdur” dedi. “Agam, sası dinlü Gür- cistan agzında oturursın. Ordın üstine kimi korsun? dedi (84b/2-4) D’de onay verenler öncelikle Deli Dündar ve Kara Budak’tır. Deli Dün- dar, Dış Oğuz beylerinden olup Aruz Koca’nın torunudur. Kara Budak ise, Kazan’ın yeğenidir. Yani her ikisi de yaşça küçük ve tecrübesiz beylerdir. D, bunlardan sonra Aruz Koca’yı konuşturarak “yaşlının uz görüşlülüğünü” tebarüz ettirmiş, V ise böyle bir işleme gerek görmemiştir. İlginç olan V’de Aruz’un “maslahatdur” diyerek, D’de kullanılan kelimeyi sürdürmesidir. Biz- ce V müstensihi, kaynağı olan metinde Deli Dündar ve Kara Budak’ın geçtiği kısmı atlamıştır. D ise, “maslahatdur” kelimesini kullanmayarak sözlü icrada geçtiği tahmin edilebilecek kelime tekrarını gereksiz görmüştür. Bundan sonra Kazan, yurdunu üç yüz yiğitle oğlu Uruz’a emanet ederek, maiyeti ile ava çıkar: 4 Kazan eydür: “Üc yüz yigidilen oglum Uruz menüm evüm üstine dursun” dedi. Konur atın çek- dürdi, butun bindi. Tepesi kaşga aygırına Dündar bindi. Gök bedevisin dartdurdı, Kazan Begün karındaşı Kara Göne bindi. Ag bedevisin çek- dürdi, Bayındır Hanun yagısın basan Şir Şem- seddin bindi. Barasarun Bayburd hisarından parlayup Beyrek boz aygırına bindi. Konur atlu Kazana keşiş deyen Beg Yegenek dorı aygırına bindi. Saya varsam dükense olmaz (20b/5-12) Kazan eyitdi: “Üç yüz yigit ile oglum Uruzı koram” dedi. Heman konur atını çekdürdi. Kazan bindi (84b/4-5) 8 Walter J. Ong, Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi, çev. Sema Postacıoğlu Banon, İstanbul: Metis Yayınları, 1999, s. 55.
396 Salur Kazan’ın Evinin Yağmalanması Destanı’nın Yaratımında Müstensihlerin Etkisi D, burada da sözlü anlatım kalıplarına daha uygun bir anlatım vermekte- dir. Kazan’ın beylerinden bir kısmı üstelik epitetleriyle birlikte sayılmış, böy- lece dinleyenlerin kafasında anlatıcının bırakmak istediği destansı etki yazıya geçirilmiştir. Halbuki V’de, yazılı anlatıma özgü “kısaltma ve asıl konuya odaklanma” niteliği ağır basmaktadır. 2.Dönüştürücü Öğe: Düşman Saldırısı Oğuzların en büyük düşmanı Şökli Melik, Oğuz beyleriyle ava çıkan Ka- zan Bey’in hareketini, casusu vasıtasıyla öğrenir ve Kazan’ın obasına baskın yapar:
5 Kâfirün casusı casusladı. Vardı, kâfirl- erün azgunı Şökli Melike haber verdi. Yedi bin kaftanınun ardı yırtıhlu, yarımından kara saçlu, sası dinlü, din düşmeni, alaca atlu kâfir bindi, yılgadı. Dün bucugında Kazan Begün ordusına geldi. Altun ban evlerin kâfirler çapdılar. Kaza benzer kızı gelini çagrışdurdılar. Tavla tavla şehbaz atlarını bindiler, katar katar kızıl develerini yetdiler. Agır hazinesini, bol akçasını yagmaladılar. Kırk ince bellü kızıyıla Boyı Uzun Burla Hatun yesir getdi. Kazan Begün karıcuk olmış anası kara deve boynında asılu getdi. Han Kazanun oglı Uruz Beg üç yüz yigidilen eli baglu, boynı baglu getdi. Ey- lik Koca oglı Sarı Kolmaş, Kazan Begün evi üzerinde şehid oldı (21a/1-13) Bu yana kâfirün casusı casuslayup varubanı Şökli Melike haber verdi. Yedi bin alaca
Begün ordısınun üstine geldi. Altun ban evlerini kâfir çapdı. Kızını gelini çagrışdurdı. Tavla tavla şehbaz atlarına kâfir bindi, katar katar develerini kâfir yetdi. Agır hazinesini
Uzun Burla Hatunı esir etdi. Kazan Begün karıcık anası deve boynına asılu getdi. Han Kazanun oglı Uruz Beg üç yüz yigidile eli boynı baglu esir getdi. Eylik oglı Sarı Kolmaş, Kazan Begün evi üstinde şehid oldı. (84b/6-12) Görüldüğü gibi olay aynı olduğu halde, kurgu oldukça farklıdır. Bazı cümle veya kelimelerde takdim-tehir yapılmış, bazı sıfatlar arttırılmış veya eksiltilmiştir. Özellikle sıfatlardaki değişim dikkat çekici boyutlardadır. D, Şökli Melik’e “Kâfirlerin azgını” derken; V, niteleme yapmamıştır. D’de kâfir ordusu için kullanılan sıfatlar bu orduyu göz önünde canlandırmayı kolay- laştıran uzun bir söz dizisiyken; V’de iki sözcükle yetinilmiştir. Öte yandan V müstensihi “dün buçuğu” kelimesi yerine “gece içinde” diyerek, önceden de yaptığı gibi, metni daha anlaşılır kılmayı amaçlamıştır. Bu bağlamda D’de yer alan “kaza benzer kızı gelini” ifadesindeki sıfatın V’de yer almaması da artık V’nin istinsah edildiği tarihte bu sıfatın anlama bağlamının yok oldu- ğunu veya müstensihin bu benzetmeden hoşlanmadığını gösterir niteliktedir. Yüklə 26,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|