Uluslararasi sempozyumu

414 Salur Kazan’ın Evinin Yağmalanması Destanı’nın Yaratımında Müstensihlerin Etkisi 

KIRAN, Zeynel, Ayşe (Eziler) Kıran, Yazınsal Okuma Süreçleri, Ankara: 

Seçkin Yayınevi, 2000.

ONG, Walter J.,  Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi, çev. Sema 

Postacıoğlu Banon, İstanbul: Metis Yayınları, 1999.

PARMAN, Susan, Rüya ve Kültür –Batı Entelektüel Geleneğinin Antro-

polojik İncelemesi-, çev. Kemal Başçı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 

2001.

TEZCAN, Semih, Hendrik Boeschoten, Dede Korkut Oğuznameleri, İs-

tanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.

YÜKSEL, Hasan Avni, Türk-İslam Tasavvuf Geleneğinde Rüya, Ankara: 

Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1996.

---

Tataristan ve Türkiye’deki 13-14. Yy. Mezar Taşlarının  

Karşılaştırılması

Halit ÇAL 

1

Bu bildiride Volga Bulgarlarına ait Bulgarca yazılı mezar taşları ile bunlar-

la aynı dönemden  Türkiye’deki mezar taşlarını karşılaştırmaya çalışacağız. 

Özellikle yazıları itibarıyla ağırlıklı olarak 11-15. Yüzyıl örneklerine dayalı 

çalışmamızdaki (Çal 2013) sonuçları da kullanacağız. 

Volga Bulgarlarının mezar taşlarındaki bilgiler tamamıyla sayın Talat Te-

kin’in kitabından (1988) alınmış, buradaki bilgiler, sayın Tekin’in sonuçlarını 

esasta  değiştirmemekle  beraber  tarafımızdan  yeniden  gruplanmıştır. Türki-

ye’deki örnekler yine büyük ölçüde yayınlardan derlenmiştir. 

Talat Tekin (1988:1-6) Tataristan’daki kitabeler hakkında 1772 yılından 

beri yapılan araştırmaların bir dökümünü vermiştir. Bu araştırmalardan ba-

zılarının daha önce yayınlanan kitabeleri de kapsadığı belirtilmekle beraber 

bu her araştırmada açıkça gösterilmemiştir. İki ayrı araştırma heyetinin 1942 

yılında belirlediği 253 kitabenin 1961 yılında belirlenen 150 kitabeyi veya bir 

kısmını kapsayıp kapsamadığı açık değildir. Bu yüzden son olarak elde kaç 

kitabe bulunduğu anlaşılamıyor. Kitabelerin türleri de açıkça gösterilmemiş-

tir. Ancak 253 kitabenin büyük kısmının mezar taşı olduğu, Volga Bulgarcası, 

Tatarca ve Arapça olmak üzere üç dilde yazıldığı, ancak 3 tanesinin Arapça 

olduğu, Arapça ve Tatarca kitabelerin bu kitap dışında tutulduğu, kitapta Bul-

garca olan 91 örneğe yer verildiği belirtilmiştir (Tekin 1988:8,11). Bizi Bul-

gar mezar taşlarındaki dilin Türkçe olması ilgilendirmiştir, bu kitabelerdeki 

fonetik ve söz farklılıkları (Hekimcanov 1992:199) alanımız dışıdır. 

Bulgar kitabelerindeki yazılar 1- Açılış 2- Giriş  3- Künye  4- Rahmet di-

leme  5- Vefat bildirme  6- Kapanış olmak üzere 6 başlık altında ele alınmış-

tır (Tekin 1988:8). Mezar taşlarındaki yazıları Prokosch (Laqueur 1997:80) 

1-Yakarış 2-Dua 3-Kimlik 4-Dua isteme 5-Tarih olmak üzere sınıflandırmış-

tır.  Biraz  daha  ayrıntılı  ve  esasta  yazıların  mezar  taşlarındaki  sıralanışı  ve 

tekrarlarını da kapsayan önerimiz (Çal 2000:214) 1-Başlangıç ifadesi 2-Du-

1  Prof. Dr., Gazi Üniversitesi

---

416 Tataristan ve Türkiye’deki 13-14. Yy. Mezar Taşlarının Karşılaştırılması 

rum bildirme 3-Sebep bildirme 4-Tanrıdan istek 5-İnsanlardan istek  6-Mes-

lek  7-Aile-baba adı 8-Tanrıdan istek (dua) 9-Ölenin adı 10-İnsanlardan istek 

11-Tarih şeklindedir. Göynük mezar taşlarıyla ilgili makalemizde (Çal 2007) 

ise Peygamberden şefaat istemeyi de ekleyerek bunu on iki başlığa çıkart-

mıştık. Bu tasnifler daha çok 18-20. yüzyıl Osmanlı mezar taşlarına göre ya-

pılmışlardır. Türkiye’deki Selçuklu-Beylikler dönemi mezar taşları hakkında 

yayınlar yenice artmaya başladığından bu dönemi yazıları bakımından toplu 

olarak ele alan bir çalışma yoktur. Büyük kısmı bu dönemleri kapsamak üze-

re 11-17. yüzyıldan 549 mezar taşına dayalı tipoloji denememizde yazıları 

A-Kimlikle ilgili ifadeler (1-Başlama ifadesi 2-Tanrı’dan istek, ölen kişinin 

sıfatları, durum bildirme, meslek 3-Kişinin adı ve ölüm tarihi) B-Ayet ve Ha-

disler olarak gruplamıştık (Çal 2013:595-596). Buna ölümle ilgili güzel söz-

ler, şiirler de eklenebilir.

Mezarların gövde biçimleri, mezarlarda yer alacak yazıları biçimlendiren 

temel etkendir. Çeşitli biçimlerde olabilen bir baş ve ayak taşı ile bunların 

arasındaki yatay gövdeden oluşan mezar tipi farklı alt tipleri ile Osmanlı dev-

letinin sonuna kadar yaygınlığını korumuştur. Ancak 11-15. yüzyıllarda baş 

ve ayak taşları ile bunların arasındaki yatay gövdede genellikle yazıya yer 

verilirken 16. yüzyıldan itibaren yazı önce baş ve ayak taşlarında, giderek de 

sadece baş taşında görülür. Erken dönemde doğal olarak baş-ayak taşları ve 

aralarındaki yatay gövdeye dağılan yazılarda bir sıralama belirlemek kolay 

değildir. Genel olarak kimlikle ilgili bilgilerin baş ve ayak taşlarında, ayet ve 

hadislerin ortadaki yatay gövdede yer aldığını söyleyebiliriz. Ahlat ve çevre-

sindeki mezarların baş ve ayak taşlarında yüzeyi kenardan çeviren bir kuşak 

halinde ayrıca bir ayet yazılabilir. 

Mezar taşlarındaki yazıların tipleri belirlenmeye çalışıldığında esas olarak 

iki yöntem ortaya çıkmaktadır. Birincisinde yazılar mezar taşındaki sıralama-

sına göre, ikincisinde konularına göre ayrılabilir. Volga Bulgar kitabelerinde-

ki yazıları mezar taşlarındaki sıralamaya göre 5 bölüm halinde ele aldığımız-

da geneli itibarıyla aynı zamanda konularına göre de dizilmiş olduğundan bir 

sıkıntı yaratmamıştır. 

11-17.  yüzyılda Türkiye  mezar  taşlarındaki  yazıları  ise  konularına  göre 

ayırmak zorunda kalmıştık. Çünkü yazılar baş ve ayak taşlarının her iki yüzü 

ile ikisi arasındaki sandukaya dağıtılmıştı. Bulgar mezar taşlarındaki gibi yal-

nızca baş taşında yazıya yer verilmediği için burada bir sıralama takip edeme-

miştik. Bu yüzden baş taşında yazıya hangi ifadeyle başlanıyorsa onu başla-

ma ifadesi olarak kabul etmiştik. Bu durumda da kaçınılmaz olarak başlama 

---