Uluslararasi sempozyumu

417

Halit ÇAL 

ifadesi ayet, hadis, kimlik, Tanrıdan istek, durum bildirme gibi diğer bölüm 

başlıklarını da kapsayabiliyordu. 

İki bölgeyi karşılaştırırken Volga Bulgar kitabelerindeki sıralamaya göre 

hareket edip Türkiye’deki mezar taşlarında bu kalıpların hangi bölümde yer 

aldığını belirteceğiz.

Yazıların konularına göre ayrılmasındaki tipolojiler arasında esasta büyük 

farklar yoktur.  Ancak önerimiz, aynı zamanda mezar taşlarındaki sıralama ve 

tekrarları da yansıtmaktadır. Yeri geldiğinde Osmanlı dönemindeki değişimi 

görebilmek için burada yine kendi tipolojimize bağlı kalacağız. 

1-Başlama İfadesi: Temelde insana ölümlü olduğunun ayet, hadis, özlü 

sözlerle hatırlatıldığı bölümdür.  91 mezar taşından 13

2

 tanesinde bu bölüm 

yoktur. Bunlardan fotoğrafı verilen 8 örnekten 7 tanesinin kırık olması, başla-

ma ifadesinin bunlarda da olma ihtimalini düşündürüyor. Yine de 15 numaralı 

sağlam örnekte başlama ifadesine yer verilmemesi, az da olsa bu tür örnekle-

rin olduğunu gösteriyor. Kalan 78 örnekten 5 tanesinde bu bölüm Besmele

3

, 

1 tanesinde (17 nu) Kelime-i Tevhid ile başlar. T. Tekin (1988:8) açılış dediği 

bu kısımda iki ayete yer vermiştir.  Başlama ifadesi bölümünde 4 tip görülür. 

Birincisi  Mümin  Suresi’nin  (40/12)  (Zâlikum  biennehû  izâ  duıyallâhu 

vahdehû kefertum, ve iy yuşrak bihî tué’minû, el hukmu lillâhil aliyyil kebîr 

/ “Bu, sizin tevhid çerçevesinde Allah’a çağrıldığında inkâr etmeniz, O’na 

ortak koşulduğunda ise inanmanız sebebiyledir. Artık hüküm yüce ve büyük 

Allah’a aittir”).  son kısmıdır. Yazılı 91 örnekten 44 tanesinde (% 48):

“El hükmi lillahil aliyyil kebir  / hüküm yüce ve ulu olan Allah’ındır.” ya-

zılıdır. Mezar taşlarında olmasıyla ayetin burada ölüm hükmünün Allah’tan 

geldiği şeklinde yorumlanabileceğini düşünüyoruz. 

İkincisinde  Furkan  Suresinin  58.  ayetin  “Ve  tevekkel  alel  hayyillezî  lâ 

yemûtu ve sebbih bihamdih, ve kefâ bihî bizunûbi ıbâdihî habîrâ.  / Sen, o 

ölümsüz  ve  daima  diri  olana  (Allah’a)  tevekkül  et.  O’nu  her  türlü  övgüy-

le  yücelterek  tesbih  et.  Kullarının  günahlarından  hakkıyla  haberdar  ola-

rak O yeter! (Hasenat5-Diyanet meali)  baş kısmı değiştirilerek alınmıştır: 

 “Huvel hayyillezi la yemut  / (yalnız) O diridir ki ölmez” devamında Kur’an’da 

olmayan ama ayetin anlamını kuvvetlendiren bir özlü söz eklenmiştir:

2 - 2, 3, 5, 15, 28, 31, 44, 57, 61, 74, 82, 83, 85 nu.lı mezar taşları

3 - 2, 24, 28, 31, 67 nu.lı mezar taşları

---

418 Tataristan ve Türkiye’deki 13-14. Yy. Mezar Taşlarının Karşılaştırılması 

“Ve külli hayyu bi-yemut

4

  / ve bütün diriler ölür”

Bu ayet yazı kullanılan 91 örnekten tarihleri 1299 – 1357 arasında olan 26 

tanesinde (% 28) ilk sıradadır.

Üçüncüsü Ankebut Suresi’nin 57. Ayetidir:

“Kullu nefsin zâigatul mevti summe ileynâ turceûn. / Her can ölümü tada-

caktır. Sonra bize döndürüleceksiniz”. 

89 örnekten 15 tanesinde (7 tanesinde tek, 7 tanesinde Mümin Suresi 12. 

Ayet ile, 1 tanesinde Hadisle beraber) (%17)  yer verilmiştir. T. Tekin bu ayeti 

açılıştan sonraki giriş bölümü olarak kabul etmiştir. Ancak anlam olarak bu 

ayette de diğerleri gibi insanın ölümlü olduğu vurgulandığı için biz diğerleri 

ile aynı grupta ele aldık. 

Dördüncüsünde dokuz örnekte

5

 “El mevt-i kes’un ve külli’n-nas şaribuhu  

ve’l mevtü babün ve külli’n-nas dahilu  /  Ölüm bir kadehtir, herkes ondan 

içecektir ve ölüm bir kapıdır herkes ondan geçecektir” hadisi vardır.   Bir 

örnekte Kelime-i Tevhid’ten sonra tek olarak (17 nu.) ve bir örnekte (66 nu.) 

Ankebut Suresi 57. Ayet ile beraber kullanılmıştır. Yine bu dokuz örnekten 

birinde (52 nu.) hadisin tamamı, altı tanesinde yalnızca ikinci bölümü yazıl-

mıştır. İki tanesinde ise hadis biraz farklıdır “al-mawtu bâbun wa kullu-l-nâsi 

dâhiluhu  wa yâ layta şi’ri ba’da-l-mawti bi-l-dâri / Ölüm bir kapıdır ve her 

insan (o kapıdan) girecektir, Ah, ölümden sonraki yerimi bir bilseydim!

Bu Hadis ile Ankebut Suresi 57. Ayetin anlamları arasında fazla fark yok-

tur.  2  ve  91  numaralı  örneklerde  bu  Hadis  en  sonda  yer  almıştır. T. Tekin 

yazıların sonunda kullanılan dua ve hadisleri kapanış olarak ayrı bir başlıkta 

ele almıştır. Böyle de bakılabilir. Ancak bu ifadelerin tamamı insana ölümlü 

olduğunun hatırlatıldığı başlama veya açılış ifadeleri ile aynıdır. 18-20. Yüz-

yıl Osmanlı mezar taşlarında yaygınlaşan Huve’l-baki kalıbındaki anlamın, 

ayet, hadis ve özlü söz olarak ifade edilmiş şeklidir.

Tataristan’daki “Huvel hayyillezi la yemut  / (yalnız) O diridir ki ölmez” 

“Ve külli hayyu bi-yemut ve bütün diriler ölür” kalıbı Akşehir’deki 14-15. 

Yüzyıldan yazısı olan 60 mezar taşlarından beş tanesinde

6

 “Külli şeyin saye-

mut ve huve hayyun la yemut” şeklinde yer alır.

4 - Bu kelime sayın Tekin tarafından sayemut olarak verilmiştir.  Ancak kelimeyi sayemut 

değil de bi-yemut olarak okumak gerekiyor (bu kelimeyi okuyan Prof. Dr. Hamza Keleş ve 

Prof. Dr. Mehmet İbrahimgil’e teşekkür ederim). 

5 - 2, 6, 17, 18, 52, 66, 86, 87, 91. Örnekler.

6 - Akşehir kat. Nu: 27, 30 ,34, 48, 54 (Benli 1992:121).

---

419

Halit ÇAL 

Volga Bulgar mezar taşlarında başlama ifadesi olarak 3 ayet 1 hadis kulla-

nılmıştı. Türkiye’den değerlendirdiğimiz 549 örneğin 186 (% 34) tanesinde 

17 sureden 16 ayet yazılmıştır (Çal 2013). Bunlar Ahlat, Erciş, Gevaş gibi 

büyük mezarlarda baş taşının ön veya arka yüzlerinde, sanduka gövdesinde 

yer alır. Batıya doğru gittikçe mezarlar küçülür, ayet kullanımı azalır.  Bakara 

Suresi’nin 255. Ayeti (Ayetü’l-kürsi) 88 tekrar ile açık ara ile en çok tercih 

edilenidir. Ahzap 40, Al-i İmran 17-18, Casiye 15, Duhan 51-52-53, Ankebut 

57, Fussilet 46, İhlas, Kasas 88, Müminin 40, 115, Rahman 26-27, Saf 13, 

Tevbe 21, Zümer 53, Türkiye’de görülen diğer ayetlerdir.  Ayetlerin genellik-

le Tanrı’nın ölümsüzlüğü ve tekliği, insanların ölümlü oluşuna dair olmaları 

bakımından Volga Bulgar kitabelerinden farkı yoktur.  Türkiye bu bakımdan 

daha zengindir. Türkiye’de yaygın olan Ayetü’l Kürsi’nin Volga Bulgarların-

da hiç görülmemesi, oradaki mezarlarda yazı yazılacak alanın azlığına bağlı 

olmalıdır. Volga Bulgarlarında yaygın olan Müminin 40. Ayet, incelenenler 

itibarıyla Türkiye’de yalnızca bir mezarda görülür.

Volga Bulgarlarında “El mevt-i kes’un ve külli’n-nas şaribuhu / ve’l mev-

tü babün ve külli’n-nas dahilihu / Ölüm bir kadehtir, herkes ondan içecektir 

ve ölüm bir kapıdır herkes ondan geçecektir” Hadisi bir kere mezar taşının 

başında ayetle birlikte, dört kere de mezar taşının sonunda kullanılmıştır. Tür-

kiye’de ise hadisler genellikle sanduka gövdelerindedir. İncelenen örneklerin 

% 13’ünde 17 hadis kullanılmıştır. Volga Bulgarlarındaki hadis Türkiye’de de 

yaygın olanlardandır. İlginç olan Türkiye’deki hadis kullanılan 73 örnekten 

40 tanesinin çoğunlukla 15. Yüzyıldan Bursa mezar taşlarında görülmesidir. 

Hadis kullanımının Osmanlı döneminde ve 15. yüzyılda arttığı anlaşılıyor.

Başlama ifadesi olarak Huve’l-baki, Allah Teala gibi Tanrı’nın sıfatları, 

merhum gibi Tanrı’dan istek, Ruhu İçün Fatiha gibi insanlardan istek, Ah Mi-

ne’l mevt gibi yakınmaya yer verilmesi yine bu bölümde Türkiye’deki zen-

ginliği göstermektedir.

2- Kimlik bilgisi:  T. Tekin’in sıralamasında 3. Sıradaki künye başlıklı bö-

lümdür. Mezar taşlarındaki sıralamada genellikle başlama ifadesinden sonra 

gelir. Sağlam ve yazıları tam olan mezar taşlarından birinde (23 nu.) dördün-

cü, ikisinde  (33, 39 nu.) üçüncü sırada yer alır. 

---