426 Tataristan ve Türkiye’deki 13-14. Yy. Mezar Taşlarının Karşılaştırılması
3-Tanrıdan İstek: T. Tekin sıralamasındaki 4-Rahmet dileme başlıklı
bölümdür. Başlama ifadesindeki ayet-hadisler gibi bu bölüm de Arapçadır.
Tanrının ölen kişiyi bağışlaması, acıması istenilir. Çoğunlukla ölen kişinin
adından sonra gelir. 89 örnekten 77 tanesinde yer alır. İki kalıp halindedir.
Birincisinde 67 örnekte ifadenin iki kısmı bir arada, 10 tanesinde yalnızca
birinci bölümü kullanılmıştır. İkinci kalıp tek mezar taşında yer alır. Kalan
örneklerin bir kısmının kırık olduğu dikkate alındığında bu ifadelerin değiş-
mez kalıp olduğu görülür.
Sıra
Tarih
Yazının Aslı
Türkçesi
9
1332
rahmatu-l-lâhi ‘alayhâ (!)
rahmatan wâsi’atan
Allah’ın rahmeti onun üzerine (olsun).
(Allah) gani gani rahmet (eylesin).
60
allahumma arhamhâ
rahmatan wâsi’atan
Yarab, acı ona sonsuz rahmet(inle).
Türkiye’de bu ifade merhum(e) % 49, mağfur(e) % 28 ve said(e) % 35
gibi Arapça terimlerle karşılanmıştır. Özellikle merhum ve mağfur, Osmanlı
döneminin sonuna kadar hem başlama ifadesi olarak hem de sona doğru isim-
den önce kullanılan yaygın bir kalıptır. El-muhtac (-e) ila rahmetullahi Teala
yine Türkiye’de çok görülür. Bunları aynı zamanda durum bildirme olarak da
görebiliriz.
4- Durum bildirme: Ölüm olayının bildirildiği bölümdür. T. Tekin’de
5-Vefat bildirme olarak gösterilmiştir. Sıralamada İsimden veya Tanrıdan is-
tek bölümünden sonra gelir. 89 örnekten 41 tanesinde yer verilmiştir (% 46).
Kırık olanlar düşünüldüğünde bu oranın yükselme ihtimali olmakla birlikte
her mezar taşında bu bölüme yer verilmediği anlaşılıyor. 8 kalıp halinde kul-
lanılmıştır: Dili Türkçedir.
4-1 Vefatı baltuvi (vefat etti): 26 örnekte
9
4-2 Fani dünyaran baqi ahirete batuwi (Fani dünyadan baki ahirete vardı):
2 örnekte
10
4-3 Fani dünyaran baki ahrete rıhlet tanruvi (Fani dünyadan baki ahirete
göç etti): 2 örnekte
11
9 -7, 10, 11, 12, 13, 14, 19, 20, 22, 23, 31, 39, 42, 45, 49, 50, 52, 54, 57, 59, 64, 67, 70, 78,
79, 83 nu.lı mezar taşları,
10 - 2, 4 nu.lı örnekler
11 - 47, 87 nu.lı örnekler
427
Halit ÇAL
4-4 Fani dünyaran köcrüwi (fani dünyadan göçtü): 2 örnekte
12
4-5 Fani dünyaran köwelcişen? Baki ahirete batuwi (Fani dünyadan göçe-
rek baki ahirete vardı): 3 örnekte
13
4-6 Dünyaran rıhlet tanruwi (dünyadan göç etti): 2 örnekte
14
40, 55, = 2
4-7 Dünyaran sefer tanruwi (Dünyadan sefer etti): 4 örnekte
15
4-8 Welti (öldü): 1 örnekte (72 nu.)
Ancak kimlik kısmındaki beluwi kü (mezar taşıdır), ziyaretidir, bitiğidir
(kitabesidir) gibi ifadeleri dolaylı bir durum bildirme ifadesi olarak da görebi-
liriz. Bu durumda hemen her örnekte bu kalıba yer verildiğini söyleyebiliriz.
Volga Bulgarlarında yaygın olan Vefat baltuwi (öldü) ifadesi, Türkiye’de
vefat kelimesiyle Akşehir, Kırşehir ve Kastamonu’da 549 örnekten 11 tane-
sinde başlama ifadesi olarak görülür. Bununla yaklaşık aynı anlama gelen
teveffa, irtihale, intekale kalıplarıyla başlayan ifadelerde özne ölen kişidir.
Türkiye’de başlama ifadesi olarak oranı % 7’dir. Teveffa/tuvuffi Kırşehir’de
yaygın bir kalıpken intekale Bursa ve Edirne’de çoktur. İntekale min daril fena
/ İla dar-il beka Akşehir’de 14.yy. dan bir örnekte yer alır (Benli 1992:165).
Bu tipte de Türkiye’de çeşitlilik daha çoktur.
Volga Bulgarlarında ölmek yerine fani dünyadan beka alemine göçmek,
yukarıda gösterilen Türkçe kalıplarla ifade edilmiştir. Buna yakın bir hadis
“ed-dünya mezratu’l-ahira / ed-dünya fani ve’l-ahıratu baki / ed-dünya sic-
nu’l-mu’min ah mine’l-mevt ve sekeratihi / Dünya ahiretin tarlasıdır. Dünya
fani, ahiret ise bakidir. Dünya mü’minin zindanı ölüm de onun sarhoşluğu-
dur” şeklinde Bursa ve Edirne’de birer örnekte kullanılmıştır. Durum bildir-
me Türkiye’de 13-16. Yüzyıllarda fazla görülmez. Ancak 17-20. Yüzyıllarda
Türkiye’nin hemen her bölgesinde çok fazla çeşitlilik gösterir: Volga Bul-
garlarındaki ifadeler Türkiye’de “Fenadan bekaya eyledi rıhlet” gibi Türkçe
olarak türlü şekillerde gösterilir (Çal 2007:315). Geç dönem Türkiye’sinde
durum bildirme ifadelerinin zenginliğine karşılık bu kalıp itibarıyla Volga
Bulgarlarının öncülük ettiğini söyleyebiliriz.
12 - 9, 28 nu.lı örnekler
13 - 3, 25, 26 nu.lı örnekler
14 - 40, 55 nu.lı örnekler
15 - 8, 18, 34, 86 nu.lı örnekler
428 Tataristan ve Türkiye’deki 13-14. Yy. Mezar Taşlarının Karşılaştırılması
5-Tarih
91 mezar taşından 65 tanesi (% 71) tarihlidir. Bunlardan 30 tanesinde
(% 48) tarih yıl, ay ve gün olarak yazılmıştır. Bunlara gün veya ay adı oku-
namayan 16 örnek eklendiğinde yıl, gün, ay olarak yazılanların sayısı 46 (%
73) olur. Yılı bilinenlerden 11 tanesinde yıl eksik yazılmıştır, ancak yedi
yüz … gibi yüzyılını belli edecek rakamlar okunabildiği için bunlar da tarihi
bilinenler içine alınmıştır. 4 örnekte ise kırılma, aşınma gibi sebeplerle tarih
okunamamıştır. 21 tanesinde (% 24) tarih yazılmamıştır. Tarih olmayanlar-
dan kitapta fotoğrafı bulunanlara baktığımızda 15, 16 numaralılarda mezar
taşında yer kalmadığından, 29, 30, 32, 33, 36-38, 89 numaralılarda ise mezar
taşlarında yer olduğu halde tarih yazılmadığı anlaşılıyor. Bu mezarların fo-
toğrafları olmadığı için tarihlerin varsa ayak taşlarında olabileceği olasılığını
düşünmekle birlikte şimdilik az da olsa bazı mezar taşlarında tarih yazılma-
dığı sonucunu çıkarabiliriz.
3
hicratran altı cür tohur wanım câl
şa’bân ayhi belinci küwen eti
Hicretten (sonra) altı yüz doksanıncı yıl,
Şaban (ayı)nın beşinci gün(ü) idi.
12
Târiha ciyeti cür ciyerminşi câl
Muharam ayhi belinci küwen eti
Tarihte yedi yüz yirminci yıl, Muharrem
(ayı) nın beşinci gün(ü) idi.
Tarih, Hicri takvime göre, Hicretten veya Tarihte ifadesinden sonra yazıyla
ve Türkçe olarak yazılmıştır. Yalnız ay adları Arapça’dır. Kırık olanların dı-
şında 91 mezar taşından 46 tanesinde tarih en sonda yazılmıştır.
Ölçüleri: 91 Bulgar mezar taşından 60 tanesinin ölçüleri verilmiştir. Bun-
ların genel bir dökümü şöyledir:
Yükseklik (cm)
38 - 50
58 - 100
105 - 145
150 - 182
200 - 225
Sayı
5
24
19
9
3
Genişlik (cm)
28 - 38
40 – 49
50 - 59
60 – 66
70 - 76
80
Sayı
5
17
21
12
4
1
Yükseklik olarak çoğunluğu 80 – 120 cm dilimindedir. Türkiye’de ise Ah-
lat ve çevresindekiler biçim ve ölçü olarak ayrı bir gruptur. Bulgar mezar
taşları daha çok Orta Anadolu mezar taşlarına benzerler. Ancak bu bölgede-
ki mezar taşlarının ölçüleri Bulgar örneklerine göre daha küçüktür. Genişlik
olarak bakıldığında da yoğunluk 40-60 cm. dilimindedir. Kalınlıkta yoğunluk
Dostları ilə paylaş: |