Umumiy astronomiya

VIII-bob. GALAKTIKADAN TASHQI ASTRONOMIYA
§ 8.1. Galaktikalarning Xabbl klassifikatsiyasi
Birinchi bo‘lib galaktikalarni sinflarga ajratish masalasini amerikalik astronom olim Edvin Xabbl 1925 yili hal etgan. U dactlab galaktikalarni quyidagi 3 ta sinfga ajratish mumkinligini taklif qilgan: elliptik E, spiral S va noto‘g‘ri Ir galaktikalar.



8.1 - rasm. Tipik spiral galaktikalar [5]: NGC 5194 (A), NGC 5236 (B),
NGC 2997 (C) va NGC 628 (D).

E galaktikalarning eng ajoyib xususiyati shunda-ki, ularda ravshanlik galaktika markazidan tashqariga qarab faqat masofa koordinatasi bo‘yicha juda uzluksiz kamayib borib, yaqqol biror ichki tuzilmaga ega emas. Sirtqqi ravshanlikni masofaga bog‘liqligi oddiy empirik munosabat bilan ifodalanishini birinchi bo‘lib Xabbl topgan:

, (8.1)
bu erda V₀ va a – konstantalar bo‘lib, har bir galaktika uchun qiymatlari kuzatuvdan topiladi. Keyinchalik bu munosabat Vokuler tomonidan batafsilroq o‘rganilib, ravshanlik taqsimoti r^0.25 qonuni bo‘yicha juda yaxshi aniqlikda ifoda qilinishini ko‘rsatib bergan.
Agar ravshanlikning bir xil yonma-yon turgan qiymatlarini fazoda birlashtirib chiqsak, unda biz yagona markaz atrofida qator konsentrik (biri birini ichiga olgan) deyarli ellipslar ko‘rinishidagi ta’svir hosil qilinishini guvohi bo‘lamiz. Har qanday elliptik galaktika o‘z bosiqligi

qiymati bilan ma’lum En sinfchalarini tashkil qiladi. Bunda a va b galaktikaning katta va kichik yarim o‘qlari, kvadrat qovus esa kuzatuv asosida hisoblangan qiymatning faqat butun qismi n ga teng deb olinishi lozimligini bildiradi. Kuzatuvlar esa n qiymati 0 dan to maksimum 7 gacha bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatgan (8.2-rasm). Bu masalaning fizik sabablari haqida quyida albatta to‘xtalib o‘tamiz.



8.2-rasm. Taniqli elliptik galaktikalar [5]: NGC 205, M49 va M87.

Spiral galaktikalar disksimon ko‘rinishga ega bo‘lib, yadrolari sferoid yoki uzun ulagich ( inglizcha «Bar» ) ekaniga qarab ikki yirik turga ajratiladi: normal S va ulagichli SB. Lekin bu ikki turni o‘zi spirallar qay darajada ochiq yoki yadroga tarang o‘ralgan ekaniga qarab yana qo‘shimcha alohida 3 sinfga bo‘linadilar: a, b, c. Bunda a sinfi - galaktika xajmining nisbatan ancha qismini egallagan yadrosi atrofida tarangroq o‘ralgan, b - yadrosi va spirallar o‘ralganligi o‘rta meyorda va c sinfi – xajmi nisbatan kichik yadro atrofida ochiq o‘ralgan spiral strukturalardan iboratligini (8.3 va 8.4- rasm) bildiradi.