Umumiy va ijtimoiy psixologiya

Biografiya (tarjimai hol) metodi. Inson psixikasini tadqiq qilish uchun uning hayoti, faoliyati, ijodiyoti to’g’risidagi og’zaki va yozma ma`lumotlar muhim, ahamiyatga ega. Bu borada kishilarning tarjimai holi, kundaligi, xatlari, esdaliklari, o’zgalar ijodiga bergan baholari, tanbehlari, taqrizlari alohida o’rin egallaydi. SHu bilan birga o’zgalar tomonidan to’plangan tarjimai hol haqidagi materiallar: esdaliklar, xatlar, rasmlar, tavsiflar, baholar, magnitofon ovozlari, fotolavhalar, hujjatli filmlar, taqrizlar o’rganilayotgan shaxsni to’laroq tasavvur etishga xizmat qiladi.
Tarjimai hol ma`lumotlari inson psixikasidagi o’zgarishlarni kuzatishda, uning suhbat va tajriba metodlari bilan o’rganib bo’lmaydigan jihatlarini ochishda yordam beradi. Masalan, mazkur ma`lumotlar orqali ijodiy xayol bilan bog’liq jarayonlar; she`riyat, musiqa, nafosat, tasviriy san`at, texnik ijodiyotning nozik turlari va kashfiyotdagi tafakkurning o’zi­ga xosligini, shaxsning ma`naviyat, qadriyat, qobiliyat, iqtidor, iste`dod singari fazilatlarini o’rganish mumkin. Inson ongining xossasi, namoyon bo’lishi, ri-vojlanishi, o’ziga xos va ijtimoiy xususiyatlari atoqli odamlar bildirgan mulohazalarda o’z ifodasini topadi. Allomalar to’g’risidagi ma`lumotlar zamondoshlari, izdoshlari, safdoshlarining ta`rifu tavsiflari orqali avloddan avlodga o’tadi.
Biografik ma`lumotlar odamlarning o’zini o’zi tarbiyalashi, nazorat qilishi, idora etishi, o’zining uslubini yaratishi, kamolot cho’qqisiga erishishi jarayonida namuna vazifasini o’taydi.
YOsh davri psixologiyasida bolalarning tarjimai holi asosida ilmiy tadqiqotlar, masalan N. A. Menchinskaya, V. S. Muxinaning kuzatishlari «Ona kundaligi» nomi bilan mashhurdir. SHunday tadqiqotlar chet el psixologiyasida ham keng tarqalgan.
Badiiy adabiyotda yaratilgan talay asarlar, masa­lan, A..N. Tolstoy.
S. Ayniy, Oybek, Abdulla Qahhor va boshqa qator adiblarning esdaliklari tarjimai hol shaklida bo’lib, ular bilan tanishish natijasida mualliflarning his-tuyg’usi, temperamenti, xarakteri, qobiliyati, iste`dodi, qiziqishi, intilishi, mayli, layoqati, dunyoqarashi, e`tiqodi, nafosati, axloq va odobi to’g’risida ma`lumotlar olish mumkin.
Anketa metodi. YOsh davri psixologiyasida keng qo’llanadigan metodlardan biridir. Uning yordamida turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlari, narsa va hodisalarga munosabatlari o’rganiladi.
Anketa odatda uch xil tuziladi. Ularning birinchi xili anglashilgan motivlarni aniqlashga mo’ljallangan savollardan tuziladi. Ikkinchi xilida har bir savolning bir nechtadan tayyor javoblari beriladi. Uchinchi xil anketada sinaluvchiga yozilgan to’g’ri javoblarni ballar bilan baholash tavsiya etiladi. Anketadan turli yoshdagi odamlarning layoqatlarini, muayyan sohaga qiziqishlari va qobiliyatlarini, o’ziga, tengdoshlariga, katta va kichiklarga munosabatlarini aniqlash maqsadida foydalaniladi.
Tarqatilgan anketalar yig’ishtiriladi va elektron hisoblash mashina- larida hisoblanadi, atroflicha miqdoriy tahlil qilinadi, so’ngra tadqiqotga yakun yasalib, ilmiy va amaliy yo’sinda xulosalar chiqariladi. Anketa metodi inson psixikasini o’rganish uchun boy material to’plash imkonini beradi. Lekin unda olinadigan ma`lumotlar doimo xolisona xususiyatga ega bo’lavermaydi. Bu kamchilikka yo’l qo’ymaslik uchun anketa ichidagi nazorat vazifasini bajaruvchi savollarni puxta ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Odatda anketa savollariga to’liq javob beriladi yoki qisqacha «ha», «yo’k.» deb yozib qo’yiladi, shartli belgilar bilan belgilanadi: bunda (Q) tasdiqlashni, (-) inkor qilishni bildiradi, ketma-ket berilgan bir nechta javobdan faqat bittasi tanlanadi va tagiga chiziladi yoki tartib raqami aylana ichiga olinadi.