Uot 81-116 MÜASİr diLÇİLİKDƏ koqniTİv paradiqmaya dair məHƏRRƏmova mətanət hidayəT qızı
Yüklə 1,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ELMİ XƏBƏRLƏR”
48
UOT 94/99- 940.2
ƏHMƏDOV RÜSTƏM VƏLİ oğlu Sumqayıt Dövlət Universiteti, dosent e-mail: rustam814@ hotmail kom. Açar sözlər: burjuaziya, sənaye, zavod, ticarət, kapitalizm
Rusiyada kapitalizmin inkişafı Sibirin onun mərkəzi rayonları ilə bərabər, ucqarlarında da gedirdi. Sibir ümumrusiya bazarına cəlb olunduğuna görə yeni sənaye sahələrinin yaranmasına ehtiyac qalmamışdı. Məsələn, gəlirli sahələrdən biri hesab edilən şəkər qamışının əkilməsi və onun istehsalı üçün ilk zavod tikilməsinə 1856-cı ildə cəhd olunmuşdur. Bu zavod Tomski quberniyasının Barnaul qəzasında tacir Şeqolov tərfindən açılmışdır. Zavodun ətrafındakı 6 desyatin torpaq sahəsində şəkər çuğunduru əkilmiş və yaxşı məhsul götürülmüşdür. O, maya dəyərindən 5% artıq gəlir götürmüşdür. Bu birinci cəhd Şeqolovu həvəsləndirdi, o daha böyük zavod tikdirmək üçün Almaniyadan mütəxəssis kimi mühəndis Brokmilleri dəvət etdi. Şeqolov həmin vaxt ölsə də, Brokmiller şəkər zavodunu tikdi. Zavod 300 desyatin torpaq sahəsinə, şəkər qaynatmaq üçün meşə sahəsinə malik idi. [1-50] 1888-ci ildə 30 desyatin sahədən 3 min pud məhsul götürüldü. Bu zaman 75 pud şəkər tozu və 20 pud rafinad alındı. 1839-cu ildə 7 min pud məhsul götürüldü və 200 pud şəkər alındı. Zavod 1861-ci ildə Aleksandrov adlandırıldı və məhsul alınması 720 puda çatdı. Zavod öz istehsalını dəyişib, spirt istehsal etməyə başladı. Zavod tullantılarından başqa, icazəsiz çörək-taxıl məhsullarından da spirt çəkdiklərinə görə onun rəhbərləri həbs olundular və zavod borc içərisində qalıb satıldı. Onsuz da cüzi əmək haqqı alan yerli türk fəhlələri işsiz qaldılar [2-170]. XIX əsrin 60-70-ci illərində Rusiyanın xarici ticarətində şəkər ticarəti mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə onun istehsalına diqqət artırıldı. Buna görə 1 may 1884-cü ildə Türküstanda, Sibirdə və Qafqazda şəkər zavodlarının açılması haqqında qərar verildi. 1884-cü il qərarına əsasən Sibirdə-Yenisey quberniyasının Münüsun qəzasında Quşevin İvanov adında şəkər zavodu açıldı. Həmin zavodda şəkər istehsalı 28 min puda qədər idi. Zavod 1905-ci ilə qədər işlədi və onu almış tacir Paşennixin vaxtında bağlandı. Ümumiyyətlə, şəkər çuğundurunun əkilməsində ən böyük fəallıq göstərənlər Sibirə gəlmiş köçkün-kəndlilər idi. Birinci dünya müharibəsi dövründə Ukraynada şəkər istehsalının azalması, Sibirdə şəkər istehsalına diqqəti daha da genişləndirdi. Sibirdə ümumiyyətlə burjuaziyanın formalaşması 1861-ci il islahatına qədər baş vermişdi. 1861-ci il islahatında sonra və xüsusilə də, dəmir yolunun çəkilməsi bu prosesi daha da gücləndirdi. Sibir burjuaziyasının əsasını tacirlər və imtiyazlı vətəndaşların bir hissəsi təşkil edirdi. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən isə İrkutski, Verxneudinski, Kyaxtin tacirləri qızıl mədənlərinin, çaxır zavodlarının (Bazanov, Sibiryakov, Basnin, Trapeznikov, Qromov, Butin və s) sahibkarlarına çevrildilər. Keçmiş tacirlərin çoxu isə yeni kapitalist metodlarına keçə bilmədiklərinə görə iflasa uğrayıb yoxsullaşdılar.[3-302] Bəziləri isə öz ticarətini dayandırıb, pulları faizlə banklara qoydular. A.İ.Qronov, M.A.Kokovin kimi tacirlər isə öz əvvəlki vəziyyətlərini saxlamaqla bərabər, yeni təsərrüfat sahələrini də genişləndirdilər. Sənaye-ticarət kapitalının ən nəhəng nümayəndəsi L.Q.Qromov idi. XIX əsrin ikinci yarısnda Şərqi Sibirə gələn L.Q.Qromov burada çay, taxıl, un ticarət manufakturaları yaratdı. Qromovun çay firması çayı İrkutskiyə gətirir, habelə Ayan limanı vasitəsilə Oxotsk və Yakutsk vilayətlərinə çatdırır və böyük gəlir götürürdü [7-234]. Sumqayıt Dövlət Universiteti – “ELMİ XƏBƏRLƏR”– Sosial və humanitar elmlər bölməsi Cild 13 № 1 2017
49
XIX əsrin 70-ci illərində İ.Q.Qromov Yakutski vilayətinin Olekmin dairəsinin və Zabaykalye vilayətinin Akşin dairəsinin qızıl mədənlərini əlinə keçirdi. Qızıl mədənlərinə sahibliyi həm təkbaşına, həm də digər tacirlərlə birlikdə yerinə yetirirdi. 1897-ci ildə A.Qromovun firmalarında ilk çay nəqliyyat gəmiçiliyi “Lena” paraxodu işləməyə başladı. 1911-ci ildə artıq onun 4 paraxodu, 5 yük barjı var idi. Nəqliyyat vasitəsilə ticarət dövriyyəsi 1910-cu ildə 359831 manat təşkil etmiş təmiz gəlir isə 71027manat olmuşdu. Sibirdə yaranmış kapitalistlərdən Şərqi Sibirdə ticarət sahələri, Rusiyanın Avropa hissəsində isə sənaye mütəxəssisləri olan A.V.Vtorovs, Zabaykalyedə böyük ticarət və sənaye sahələrinə malik olan A.K.Kobılkini, çoxlu qızıl mədənlərinin və un-taxıl mağazalarının sahibi İ.V.Kulayevi, Zabaykalyedə qızıl ticarətinin rəhbərləri olan Şumovlar qardaşlarının və s. göstərə bilərik [5-377]. Tacir təbəqələri içərisində yəhudi (yevrey) tacirləri üstünlük təşkil edirdi. Şərqi Sibirdə bu tacirlərin çoxu vaxtilə bura sürgün olunmuşların nəsilləri idi. Məsələ: İrkutskidə yəhudilər daşınmaz əmlakın 15%-nə, sənaye-ticarət dövriyyəsinin 20%-nə nəzarət edirdilər. [6-140] 1 mart 1859-cu il qanunun əsaslarına görə, yəhudi tacirləri birinci gildiyaya daxil idilər. Bu gildiyanın nümayəndələri isə Leyboviç, Yermanoviç, Dambrovski və başqaları idilər. Çoxlu meşşan-yəhudilər öz kapitallarını qızıl istehsal müəssisələrinə qoymaqla milyonçulara çevrildilər. Bir çox yəhudilər Sibir kömür mədənlərinin də sahiblərinə çevrilimşdilər. Kənd təsərrüfatında da kapitalist müasibətlərinin yaranması kəndlilər arasında təbəqələşməyə səbəb olur və təsərrüfatını burjua üslubunda quran qolçomaqlar yaranırdı. Onlar əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları ilə ticarət edir, sənaye-ticarət sahələrinə daxil olurdular. Məsələn: iş adamı M.E.Qlotov təhkimli kəndlilər içərisindən çıxmışdı. O, Lena çayı üzrə nəqliyyat daşımalarının və İlim duz emalı müəssisələrinin sahibkarı idi. Digər təhkimli kəndli İ.D.Perevalov Xaytın və Elov çini qablar fabrikinin sahibkarl idi. D.R Şelkunov, F.F.Kuznetsov da kəndlilər içərisindən çıxmış kapitalistlər idilər. 1873-cü ildə O.İ.Metelov ilə birlikdə “Şelkunov və Metelevin ticarət evi” firmasını, 1899-cu ildə isə “R.K.Selkinov və K”-nı yaratdı” [7-375]. T.K.Şelkunov 1900-cü ildə Nazarov, Vadimov və Nikolski kömürçıxartma mədənlərini ələ keçirdi. 1916-cı ildə 8 mln pud kömür hasil edilmişdir. İllik kapital dövriyyəsi isə 1 351309 manat olmuşdur. 1905-ci ildə həmin mədənlərdə elektrik stansiyası qurularaq, texniki dəyişikliklər edildi. Çilingər-tokar, dəmirçi, yayma, qazanxana və dülgər-model sexləri yaradılmışdır. Zavodda 22 müxtəlif dəzgah, presləmə dəzgahı, 2 mişar və diyircəkli dəyirman var idi. P.K.Şelkunov taxıl və un məhsulları ilə böyük ticarət edir və bu məqsədlə 1910-cu ildə Çeremxovada 7 dayaqlı dəyirman qurdurdu. Dəyirmanda 7 ay ərzində 120 min pud un alınırdı. Sibirdə burjuaziyanın sonrakı hissəsi az miqdarda olan zadəganların hesabına yaranırdı. Onların əksəriyyəti burada çoxdan məskunlaşan şəxsi və nəsli zadəganların nümayəndələri idilər. Onlar öz kapitallarını inanılmış tacir-milyonçuların səhmlərinə qoyur və yaxud müəyyən istehsal sahələrinin alış-satışı ilə məşgul olaraq ticarət-sənaye işləri ilə məşgul olurdular. D.Yasinski (ticarətlə, sement sənayesi ilə), V.Komarovski, V.Sentneroviç, Tomaşevski polyak idilər [8-279]. Kapitalizmin geniş surətdə inkişafı Sibirin əzəli əhalisi olan xakasların, buryatların, evenklərin, tuvalıların, yakutların sosial iqtisadi həyatına güclü təsir göstərərək onun feodal- patriarxal xüsusiyyətini aradan qaldırdı, noyonların və toyonların timsalında uluslararası yerli burjuaziyasını yaratdı. Xüsusilə bu proses buryat noyonlarına təsir göstərdi və onların bir çox nümayəndələri ticarət və ticarət-sənaye işləri ilə məşgul olmağa başladılar. Bundan əlavə noyonlar əkinçi-maldar təsərrüfatlarından yığılan kapitalı da sənaye sahələrinə qoyurdular. Məsələn: 2-ci Aşexabat nəslinin ağsaqqalının oğlu A.Mixaylov öz kapitalını su dəyirmanlarının tikintisinə qoymuşdu. O, 1883-cü ildə çaxır zavodunun qurulmasında payçı kimi iştirak etdi. 10 paydan 3-ü ona məxsus idi [9-370]. Zavodun inşasına 1884-cü ildə 50 min manat gümüş pul xərclənmişdi. XIX əsrin 90-cı illərində zavod tamamilə A.Mixaylovun ixtiyarına keçdi. 1895-ci ildən zavod tam qüvvəsi ilə məhsul istehsal etməyə başladı. Tezliklə onun İvano-Andreyev çaxırçəkmə zavodunu öz əlinə alan Əhmədov R.V. Yüklə 1,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|