Utepbergenov Farxad

 

17

chorvadorlar xwjalikda zarur jundan, teridan qilinadigan ashёlarni wzlari 

tayёrlashadi. 

Turli xwjalik faoliyati bilan mashg’ul asholi qadimdan iqtisodiy-savdo 

munosabatlarida bwlib, bu voqelik asholi turmushining barcha soshalarida wz 

tasirini qoldirgan. 

İjtimoiy tashkilotlar. 

 Xwjalikning turli xilda bwlishi Wrta Osiё va Qozog’iston xalqlarining 

ijtimoiy munosabatlariga sham wz tasirini kwrsatib uning xilma-xil bwlishini 

taminlaydi. Xususan wtroq deshqonchilik asholisi miloddan avvalgi III ming 

yillikda  (jez davrida) vujudga kelgan. Toifaviy munosabatlar shakllanib miloddan 

avvalgi 1 ming yillikda dastlabki davlatlar shakillangan. Kwchmanchi 

chorvadorlarning doimiy yurishlari va xududga kelib joylashuvlari natijasida 

wziga xos ijtimoiy munosabatlar vujudga keladi. Natijada toifaviy jamiyatning 

shakllanishi sham xududning turli qismida turlicha davrda bwlgan. Umuman 

tadqiqotchilar voshalar asholisi ijtimoiy munosabatlarini patriarxal-feodal tip 

sifatida kwrsatishadi. Wz navbatida kwchmanchilar jamiyatidagi tabaqalanish 

sham kuchayib, minglab chorva molli boylar bilan bir qatorda 20-30 bosh molli 

asholi kwpchilikni tashkil qilgan. Jamoada kambag’al, batrak, chwponlar, 

xizmatchilar gurushi sham shakllangan. Qozoqlardagi «oqsuyak» xon, sultonlar  

ёki «qorasuyak», qolgan asholi ushbu jaraёnning yakuni deyish mumkin. 

Qirg’izlarda  oliy toifa manak, turkmanlarda -ig deb atalgan. 

 Chorvadorlar 

shaёtiga katta tasir qiladigan narsalardan biri «udum»lar 

tartibi bwlib, mulkiy tabaqalanish davrida vujudga kelgan udumlardan 

kambag’allarni (shatto qarindoshlari bwlsa sham) wz foydalariga ishlatish uchun 

foydalanilgan. 

 

 

Moddiy madaniyat. 

 Wrta  Osiё va Qozog’iston xalqlarining moddiy madaniyatlari etnik 

alomatlaridan kwra asholining xwjaligi va xududiy wziga xosligiga asoslangandir. 

Misol uchun uy-joylar milliy emas asholining wtroq ёki kwchmanchi bwlishi bilan 

xususiyatlanadi. Wtroq asholi yashaydigan voshalar uy-joylari twg’ri tomonli  past 

tomli, tevaragi loy devordan twsilgan xovli kwrinishida bwlgan. Uylarning bu 

xoldagi wziga xosligi uning ichki loyixasi, tuzilishi bilan ajralgan. Tog’lik 

xududlarda asholi uylari wzining arxaik kwrinishini uzoqroq saqlab qolgan. 

 

Kwchmanchilar wtovlari ikkiga, yani mwg’ul va turk tiplariga bwlinadi. 

Ularning farqi faqat tomlarida bwlib birida konusli, ikkinchisida gumbazli. 

Wzbek, qozoq, qirg’iz, qoraqalpoqlarda ikkala tip sham uchrasa, turkmanlarda 

turk tipi tarqalgan. Wtovlarning konstruktsiyasida  deyarli farq ywq, ularni 

jishozlashda toifaviy xususiyatlari kwrinishi mumkin. 

 Wrta 

Osiё ananaviy kiyimlarida sham farqlanish gazmol ёki kiyim va uning 

qismlarida bwlmasdan boy va kambag’alligida bwlgan. Xwjalik mashg’uloti sham 

---

 

18

kiyimlarga tasir etganligi tabiiy.   Chorvadorlarning ananaviy  kiyimlari jundan, 

deshqonlar va shashar asholisi kiyimlarida paxta gazlamasi kwproq ishlatilgan.  

Manaviy madaniyat. 

 

Manaviy madaniyatda etnik wziga xoslik kwproq kwrinadi. Lekin 

umumiylik sham aniq namoёn bwlishi tabiiy. Jumladan xalq og’zaki ijodi 

dostonchilikdagi umumiylik asarlarning syujetlaridagina emas qashramonlar 

nomlarida sham kuzatish mumkin. «Alpomish» dostoni wzbeklarga oid bwlsada 

qozoq va qoraqalpoqlarga sham yaxshi tanish. «Gwrwg’li» tojik,wzbek, 

turkmanlar uchun umumiydir. Deyarli barcha Wrta Osiё xalqlarida «Avesto»dan 

boshlangan Shirin va Shakar syujeti bilan bog’liq sher va ashulalar mavjud. 

 Wrta 

Osiё va Qozog’iston xalqlari manaviy madaniyatiga katta tasir etgan 

narsalardan biri islom dinining ёyilishidir. XIX-XX asrda Wrta Osiё va 

Qozog’iston xalqlari madaniyatining yuksalishi Rossiya istilosi shamda 

xukmronligi tasirida wtgan. 

JANUBİY OSİЁ XALQLARİ. 

 

Shindiston (1 milliard), Bangladesh (119,9mln), Pokiston(129,7 mln), Shri-

Lanka (18,2mln),  Nepal qirolligi(22,6mln), Butan qirolligi(1,3 mln), Maldiv 

respublikasi(0,3mln)dan iborat. 

Janubiy Osiёda arxantrop va paleontroplar suyak qoldiqlari topilgan. 

Olimlar undan odamzot 1 mln. yildan buёn yashab «nomo sapiåns» jaraёni 

bwlganligini tasdiqlashgan. Janubiy Osiёning qadimgi deshqonchilik 

madaniyatlari «Moshinjo-Daro» va «Xarappa»dan topilgan. Miloddan avvalgi P 

ming yillikning wrtalari ariy qabilalarining kirib kelishi mashalliy dravidlarni 

janubga ketishga majbur etgan. Ariylar istilolari yangi til, din va madaniyatni 

shakllantiradi. 

Zamonaviy asholisi. 

 Eng swnggi malumotlarga binoan faqat Shindistonda 187 til bwlib, 29 ta 

etnos 1 mln dan ortiq asholiga ega. 

 

Antropologik jishatdan Janubiy Osiёning shimoliy xududlari asholisida 

evropoid va avstroloid xususiyatlarini uchratish mumkin. 

Xwjaligi. 

Miloddan avvalgi III ming yillikda deshqonchilik xwjaligi shakllanib 

tarqaladi. Asosiy ekinlar-sholi, swng bug’doy va boshqa boshoqli ekinlar 

etishtiriladi. 

Moddiy madaniyatlar: 

 Asholining asosiy qismi qishloqlarda yashaydi. Shind va Gang darёlari 

voshasidagi qishloqlar kwchalari rejali wnlab uylardan iborat. Uy devorlari asosan 

loydan, tomlari tekis. Shimoliy xududlarda g’ishtdan tiklangan ayvonli 1-2 xonali 

uylar sham uchrab turadi. Yarim orolning janubida tosh, ёg’ochdan kwproq 

foydalaniladi. Uylarning turlari, qurilish ashёlari faqat tabiiy iqlim bilan bog’liq 

bwlmay bazida diniy, xwjalikdagi xususiyatlar sham wz aksini topgan. 

Janubiy Osiёning kwchmanchi asholisi pushtun va belujiylar jun gazlama 

ёki brizent ёpilgan chodirlarda, kwchma wtovlarda yashaydilar. 

---