Utepbergenov Farxad

 

23

tobolliklar, tatarlar, barabinlar, tomlik tatarlar va boshqalar. Shimoliy Sharqda 

ёqut va dolganlar. 

 

Mwg’ul tillarida: asosan buryatlar swzlashadilar. 

 

Tungus tillarida - evenklar, evenlar, nanaylar (goldlar) ulchalar, xeshdallar, 

Ussuriya wlkasida orochi va udegeylar, Saxalinda orokilar yashashadi. 

Ural til oilasi. 

Ugor xalqlari - xanti va mansilar. Samoedlar - selkuplar Ob darёsining wrta 

oqimida, enetslar Eniseyning quyi oqimi, nganasan ёki tavgiylar Taymirda, 

nenetslar Taymirdan Oq dengizgacha. Samodiylarga oid karagas, koyballar, 

kamasinlar XVIII-XIX asrlarda turkiy tillarga wtishgan. 

 Paleosiё tillarida chukcha, koryak va itelmenlar swzlashadi. Qolganlari 

mustaqil tillar - ketlar, kolwma yukagirlari, chuvan va nivxlar. Shimoliy Osiёning 

barcha tub xalqlari mongoloid irqiga kiradi. Olimlarning fikricha Sibir va Uzoq 

Sharq wlkalari swnggi paleolitdan wzlashtira boshlangan. 

Xwjalik-madaniy tillar: 

1. Tayganing piёda ovchi va baliqchilari. 

2. Subarktikaning ёvvoyi bug’ular ovchilari. 

3. Ob, Amur, Kamchatkaning wtroq baliqchilari. 

4. Sharqiy Sibirning tayga bug’ulari ovchilari. 

5. Shimoliy Uraldan Chukotkaga qadar tundra bug’uchilari. 

6. Tinch okeani qirg’oq va orollarning dengiz shayvonlari ovchilari. 

7. Oltoy va Sayanning ovchi va chorvadorlari. 

8. Janubiy va G’arbiy Sibir, Baykal bwyi deshqon va chorvadorlari. 

 Shimoliy 

Osiё asholisining etnogenezi boshlanishi miloddan avv. VI-I ming 

yillikka oiddir. Xususan oltoy tillari oilasiga oid etnoslarning oldturk va 

oldmwg’ullarga bwlinishi miloddan avv. I ming yillikda Mwg’ulistonda bwlgani 

eshtimol. Ular Sibirga shakllanib bwlgan qadimgi turkiy va qadimgi mwg’ul 

xalqlari sifatida tarqalganlar. Tungus tili oid qabilalar Sharqiy Baykal ortida 

shakllanib milodiy asr chegaralarida shimolga tarqala boshlagan. Miloddan avv. 

III ming yillikning oxiri II chi ming yillikning boshlariga oid topilgan Afanasev 

madaniyati asholisi kwchmanchi chorvachilik bilan shug’ullangan. İrqiy jishatdan 

evropoid bwlgan bu asholi olderon tillarida gaplashgani eshtimol. Ularning izlari 

Wrta Osiё, Volga bwyidan topilgan. 

 

Jez davri (miloddan avv. III-I ming yilliklar) Sibir asholisi madaniyati sham 

janub bilan uzviy bog’liq bwlgani tasdiqlangan. Miloddan avv. II-I ming 

yilliklarda ketlarning ajdodlari, miloddan avv. I ming yillik - milodning V asrlarda 

turkiy qabilalar Oltoy-Sayan va undan shimolga tarqala boshlagan. Ular yarim 

kwchmanchi chorvachilik va deshqonchilik bilan shug’ullanganlar. 

Tub asholi xwjaligi. 

1. Chorvachilik va deshqonchilik asholisi madaniy tiplari. 

  

G’arbiy Sibir tatarlari, tuva, xakas, oltoy, shorlik turkiy qabilalardan 

iboratdir. Ularning barchasida ruslar istilosiga qadar chorvachilik deshqonchilikka 

---

 

24

nisbatan yaxshi rivojlangan. Oltoylik va buryatlarda uzoq payt ёg’ochdan yasalgan 

konussimon tomli wtov kwrinishidagi uylar saqlanib qolgan. 

 

Ananaviy kiyimlari Markaziy Osiёliklarnikiga wxshash oldi ochiq bwlgan. 

Erkaklari pwstin, aёllari (buryat va oltoyliklar) ichidan uzun ensiz, oldida kesilgan 

«chegedek» kiygan. 

 

2. Shimolning ovchi qabilalari xant, mansi, selkuplar xwjalik-madaniy 

tiplari sham wziga xosdir. Uralda va Amur bwylarida yashovchi nivx, ulcha, 

nanaylar, koryak va evenlar yil davomida baliqchilik bilan shug’ullanganlar. 

Ovchilikning boshqa soshalari ёrdamchi vazifasini wtagan. Baliq va undan olingan 

mashsulotlar shaёt asosini, shatto uning terisidan kiyim shamda poyafzal qilishni 

bilganlar. Uy-joylari qishda jamoa ertwlalari, ёzda wtov chumlar ёki katta 

qwshilgan chana ustida tunashgan. Asholining barcha gurushlarida jun kiyim, 

uzun pwstinlar keng tarqalgan. 

 

3. Sibirning tayga zonalarida ovchi-bug’uchilik bilan shug’ullanadigan 

evenk, even, yukagir, oroki, negidallar yashashgan. Ular ёvvoyi los va bug’ularni 

ovlashgan. Shuningdek mwynali shayvonlar ov qilingan. Ular kwchmanchi shaёt 

kechirganlar. Asosiy transport vositalari bug’u qwshilgan chanalar bwlgan. 

Moddiy madaniyati xwjalikka mos bwlib, konussimon chum (wtov)larda 

yashaganlar. Evenklar berestadan qayiqlar yasashgan ajoyib chang’ilar 

yaratishgan. Evenklar kiyimlari yupqa lekin issiq bug’u terisidan yasalgan. 

 

4. Bug’uchilik bilan shuningdek nenetslar, chukcha va koryaklar sham 

shug’ullanganlar. Ular yil davomida kwchib yurishgan. Yaylovlar shimolda tayga 

chegaralarida,  ёzda dengiz qirg’og’iga yaqin joylarda bwlgan. Nenetslarning 

maxsus wrgatilgan chwpon itlari podani bwrilardan qwriqlagan. Ular 2-5 taga 

qadar bug’u qwshilgan chanalarda qishin-ёzin yurishgan. 

 

Bug’uchilik asholisining moddiy madaniyati boy emas lekin u kwchmanchi 

turmush va og’ir tabiat-iqlimiga mos yaratilgan. Uylari kwchma chum-wtov bug’u 

terilari bilan ёpilgan.  İdishlari asosan ёg’ochdan bwlib faqat qozonni ruslardan 

wzlashtirgan. Kiyimlari kalladan kiyiladigan bwlib, bug’u terisidan qilingan. 

Etiklari sham-pim deb atalib teridan tikilgan. Chukcha va koryaklarning uylari - 

«yaranga» deb atalib, asosi turli uzunlikdagi ёg’ochlardan yasalgan, usti shayvon 

terilari bilan ёpilgan.  İchida kub shaklidagi terilardan tikilgan maxsus qoplama 

bwlib, shayvon ёg’larini ёndirib uni isitishgan. 

 

5. Nishoyat arktika ovchilari eskimos, wtroq chukchalar va koryaklar bwlib, 

ular dengiz shayvonlarini ovlaganlar. Ular asosan Chukotka qirg’oqlaridagi tyulen 

va morjlarni ovlashgan. XIX asrdan ular ertwlalarini tashlab yarangalarda yashay 

boshlaganlar. Ananaviy kiyimlari ikki qavat, birinchisi yungi ichida, ikkinchisi 

yungi tashqariga qilib tikilgan. 

 

Manaviy madaniyati. Wziga xos diniy-mifologik tasavvurlari bilan 

mashshurdir. Eng keng tarqalgani - shamanizm. Unda maxsus kishilar shamanlar 

jazava sholatiga tushib rushlar ёrdamida kasallik, ochlik va shokazolar bilan 

kurashib engishlariga asholi ishongan. Shaman ovning omadini, bolaning eson-

omon tug’ilishini va boshqalarni taminlashi zarur bwlgan.  

---