Uygarlik tariHİ Server Tardlli
Katolik Kilisesi, kendini Roma devletinin mirasçısı sa yar. Bu kilise, kendinde imparatorluk kurumlarmın ben zerleri ile onun anlayışının bir parçasını taşımaktadır
Yüklə 1,37 Mb.
|
Katolik Kilisesi, kendini Roma devletinin mirasçısı sa yar. Bu kilise, kendinde imparatorluk kurumlarmın ben zerleri ile onun anlayışının bir parçasını taşımaktadır. Katolik Kilisesi, çok sıkı bir hiyerarşiye bağlı. Başta Papa vardır. Katolik kuramına göre, papalık "Tanrısal" köktendir. Sonra Papa, ruhani bir devletin başındadır. Ki lise, ortaçağda, ruhani iktidarın cismani iktidara üstün ol duğunu ilan etmiştir.
Nedir Ortodoks Kilise'yi Katolik Kilise'den ayıran? Ortodoks Kilise A'raf, Meryem'in bir erkekle ilişkide bu lunmadan gebe kalışı ve Papa'nın yanılmazlığı düşüncele rini reddeder. Ortodoks papazlar evlenirler. Tapınış, eski usullere uygun olarak, her ülkenin kendi dilinde yapılır. Daha aklı başında, bir yerde daha milli. Ortaçağ boyunca, Katolik Kilisesi, Kilise'nin başlardaki saflığından ve halka olan yakınlığından gittikçe uzaklaşır ve tedirgin etmeye başlar insanları. Öte yandan, bazı hü kümdarlar da, Kilise'nin cismani egemenlikten üstün ola rak gördüğü ruhani egemenliğine güçlükle katlanıyorlar. Ve son olarak Kilise'nin -özellikle toprak bağışları yoluy- ü() la- büyük zenginlik sahibi bir kurum haline gelmesi gibi manevi, siyasal, ekonomik nedenler 16. yüzyılda Katolik Kilisesi'nin yeniden parçalanmasına yol açtı. Reform hare keti sonunda çeşitli Protestan kiliseleri böyle doğdu. Avrupa'nın "dinsel" coğrafyası -ana çizgileriyle- ta mamlanmış oluyordu böylece. Kilise'ııiıı rolü Ortaçağda Kilise, insanların yalnız imanı ile ilgili değil dir. Sosyal yaşamın hemen bütün alanlarında büyük bir rol oynamaktadır. Kilise'nin karışmadığı çok az şey var dır. Ancak, düşünce özgürlüğünün karşısına çıkardığı -zaman zaman korkunç- engeller bir yana bırakılırsa, or taçağda yer yer olumlu rolleri de görülüyor Kilise'nin.
Gerçekten, Batı Roma İmparatorluğu, Kavimler Gö- çü'nün seli altında ezilip yıkılınca, eski Yunan'la Roma'nın miras bıraktığı kültür de yok olmak tehlikesi ile karşı kar şıya kalmıştı. İşte, Eski Dünya'nın yıkıntıları içinde, Yunan ve Roma'nın kültürel değerlerine sahip çıkarak, onları ge lecek için kurtaran Kilise oldu. Barbar kavimlere ilkçağ kültürünü benimsetmek işinde çıkış noktası dindi gerçi. Ne var ki, kültürsüz genç kavimler Kilise'nin aracılığı ile eski Yunan ve Roma dünyasının okuluna girip, onun kül tür değerlerini yavaş yavaş benimseyerek yetiştiler. Rönesans ile başlayan Batı'nın yeni kültürünü, bu ye tiştirme hazırlamıştır bir bakıma. Ama Kilise de, o sıralarda bunu yapacak durumda idi. Çünkü Roma imparatorluğu yıkıldığı zaman, ayakta kalmış tek büyük güç oydu. Ne var ki, ölçü din olunca, Kilise'nin ilkçağ kültüründen ancak kendine uygun bulup aldığı dü şünceler ayakta kalabilmiş, benimsemediği düşünce ve ina nışlar dışarıda bırakılmıştır. Eski Yunan ve Roma kültürü nün birçok değerleri karanlıklara gömülmüştür bu yüzden. Yüzyıllarca sonra, ancak Rönesans'ta gün ışığına çıka caktır bunlar. Kilise, ilkçağ felsefesini benimsemiştir. Ama bu, Hıris- tiyanlaştırılmış bir antik felsefedir. Öte yandan, an- tikçağın "dinamik" felsefe anlayışının zıddına, ortaçağda felsefe anlayışı duruktur (statik). Sonra skolastik ve -bazı görünüşleriyle- mistiktir ortaçağ felsefesi. Skolastik için temel, Kilise'nin saptadığı öğretidir; mistisizm ise, kişisel dindarlığı esas alıyor.
Roma İmparatorluğu yıkıldıktan sonra, okul adına ya bir piskoposun ya da manastırların okulları kalmıştı an cak. Bunlar da, "yedi serbest sanat" adı altında toplanmış -ve iki gruba bölünmüş-bilgileri öğretiyorlardı: "Quadri vium" müzik, aritmetik, geometri, astronomiyi içine alı yordu; "trivium" ise gramer, retorik ve Aristoteles'in bir kaç parçasının çevrilmesinden ibaret olan mantıktı. Ve aslında yüzeysel bir biçimde öğretilirdi bütün bunlar. Bir süre sonra, öğretmenlerle öğrenciler, piskoposun yönetiminde Paris'te bir birlik halinde örgütlendiler. Bu birliğe "Universitas", yani "genel birlik" adı verildi. Üni versite, hem öğretmenleri hem öğrencileri içine almaktay dı ama birliği yalnız öğretmenler, yani papazlar yöneti yordu. Üniversite, öğretilen konulara göre ilahiyat, kilise hukuku, sanatlar gibi fakültelere bölünmüştü. Daha son ra açılan tıp fakültesiyle fakülte sayısı dörde yükseldi. Öğ rencilerin çoğu yoksuldu. Bazı hayır sahipleri, adlarına "kolej" denen misafirhaneler açtılar. Öğrencilerin çoğu buralarda doyurulup barındırılıyor ve manastırlardakine benzer bir disipline tabi tutuluyordu. 13. yüzyılın başında Paris Üniversitesi, öğretmen ve öğrenci bakımından en kalabalık topluluk oldu. Her ülke den insanlar geliyordu buraya. En ünlü öğretmenler ya bancılardı. Alman Albrecht ve İtalyan Aquino'lu Torna da vardı bunlar arasında.
Papazlar yalnız katince yazıyorlar, üniversitelerde de yalnız Latince konuşuyorlardı. Bunlar, canlı bir edebiyat yaratmayı başaramadılar. Ama yine de güzel sanatların oluşmasında büyük payları oldu. Mimar ve heykelcilere, binaların ve konuların seçilmesi işini ısmarlıyorlardı. "Ro man" stilde olsun, "Gotik" stilde olsun, hemen hemen bü tün anıtlar kiliselerdi; heykeller, kabartmalar, süslemeler hep kiliseler için yapılıyordu. Ruhban zümresi, özellikle müziğin ilerlemesi işinde büyük çaba gösterdi: Orgun kullanılmasıyla, müzik, daha soylu ve daha güçlü bir anlatımı olan bir çalgı kazanmış oldu. Teksesli müzikten çoksesli müziğe geçişi başlatan lar da onlar oldular. "Notalar sistemi"ni saptayan ve no talara -bugün de taşıdıkları- adları veren bir İtalyan keşi şiydi: Guido d'Arezzo. Dies Irae, Stabat Mater gibi en ta nınmış kilise ilahilerini besteleyenler, gene İtalyan papaz ları oldular. Buraya kadar söylediklerimiz, Kilise'nin "uygarlıkçı" rolüdür. Ama aynı Kilise'nin, kendi öğretisine inanma yanlara ya da ilahiyat üstüne tartışmalarda Kilise'nin yo rumundan başka bir yorumu benimseyenlere karşı takın dığı tavır, zaman zaman başvurduğu zulüm ve baskı, in sanlık tarihinin en iğrenç sayfaları arasındadır. Kilise, "ilerici" düşüncenin sürekli karşısında olmuştur tarih boyunca. Dün olduğu gibi, bugün de böyledir bu...
Hıristiyanlık ortaya çıktığında, yeryüzünde egemenlik kurmak savında değildi. "İnsanların öbür dünyadaki kur tuluşunu hazırlamak"tı başlıca amacı. Roma İmparato- ru'na vergi verip vermemekte duraksayanlara karşı, İsa'nın verdiği yanıt ünlüdür: "Sezar'ınkini Sezar'a, Tanrı'nınkini de Tanrı'ya!" Bu söz, bir bakıma, yeryüzü ve gökyüzü iktidarlarının ayrılığını kabul anlamına geliyordu. Ne var ki, başlangıçtaki bu ayrılışa karşın, Roma İmpa- ratorluğu'nun son yıllarından başlayarak, siyasal iktidar la Kilise arasında bir yakınlaşma olur. Ama daha sonra, Kilise, kendisini "en üstün güç" olarak görür ve siyasal iktidarlara bunu kabul ettirmeye çalışır. Bir süre de kabul ettirir. Öyle ki, ortaçağ boyunca, aslında kendilerine bağlı senyörlere karşı güçsüz olan krallar ve hükümdarlar, bir de gökyüzündeki senyörü, yani Tanrı'yı yeryüzünde tem sil eden Kilise önünde diz çökerler. OKUMA
M
İspanya'da sapıklıkla itham edilenlerin tabi tutuldukları yar gılama usulü, bir gerçeği ortaya çıkarmak için kullanılacak akla uygun ve mantıki ünlemlerin hiçbirini kabul etmemişti. Mahke meye düşen suçlu sayılırdı. Suçsuz olduğunu kendisinin tanıt laması gerekiyordu; hâkim de fiilen davacı durumunda idi. Aleyhte olan her tanıklık, iftira bile olsa kabul edilirdi... Engizisyon'un yargılama usulünce, tek bir suçlu cezasız kal masın da varsın yüz suçsuz acı çeksin düşüncesi ilke hükmün de idi. Mahkûmun yakılması için odun getirenler, günahları af fedilmek yoluyla ödüllendirilirdi. (John Bury, Düşünce Özgürlüğünün Tarihi, çev. D. Bartu, İstanbul, 1978, s. 45-54) DAHA ÇOK BİLGİ John Bury, Düşünce Özgürlüğünün Tarihi (çev. D. Bartu), İstanbul, 1978. Charles Seignobos, Avrupa Milletleri Tarihi (çev. S. Tiryakioğ- lu), İstanbul, 1960. SORULAR
KENTLERİN UYANIŞI, BURJUVAZİNİN DOĞUŞU Ortaçağın ilk dönemlerinde başta gelen iktisadi faali yet, tarım üretimidir. Alışveriş henüz pek önem kazanma mıştır. Sanayi ise son derece zayıftır. Gerçekten, Avrupa'da ortaçağda tarım, uzun süre hal kın başlıca uğraşı olarak kalıyor. O da çok ilkel bir teknik le yapılmaktadır. Köylünün yaşayışı pek iyi değildir: Ol dukça rahatsız evler, yetersiz eşya, kabasaba giyim ve -çok zaman ekinleri mahveden savaşlar yüzünden çıkan kıtlıkların tehlikeye düşürdüğü- yetersiz bir beslenme... Alışveriş, ilkel ekonominin biçimciliğinden kurtarılmış olmakla beraber, pek kısıtlıdır henüz, köy ekonomisi ku ral olarak, pazarı olmayan bir ekonomidir. Malikâne üye lerinin gereksinmeleri, kendi aralarında hizmet ve mal ta kası ile giderilmektedir. Bu kendi kendine yeterlik (otarşi), içerde istilalardan, feodal savaşlardan, eşkıyalıktan ileri gelen güvensizlik duygusuyla güçlenmektedir. Uluslara rası alanda ise, 7. yüzyıldan başlayarak, İslamlığın yayıl ması sonucu, deniz yoluyla alışverişlerin durmasıyla daha da güç bulmuştur bu otarşi. O zamana değin kıyılarda ya şayan halklar arasında bağlantıların kurulmasına hizmet eden Akdeniz, İslamlığın yayılmasıyla, Batı'yı Doğu'dan ayıran bir uçurum olup çıkmıştır. 11. yüzyıldan başlayarak, yukarıda çizdiğimiz tabloyu, iki büyük olay baştan başa değiştirecektir: Kentlerin uya nışı ve Haçlı Seferleri. İlki ülkenin iç yaşamı, İkincisi dışa rıyla ilgili bu olaylar, iktisadi faaliyet alanını coğrafi ba kımdan geliştirecek ve daha da yoğunlaştırıp çeşitlendire cektir. Böylece, köy ekonomisinden kent ya da komün ekonomisine ve hemen hemen bütünüyle tarıma dayanan bir ekonomiden de küçük el sanatları ekonomisine geçi lecek ve oldukça önemli gelişimlere yol açacaktır bu geçiş. Gerçekten iç ve dış dinamiklerin gelişmesiyle, iktisadi faaliyetin temel hücresi, artık sadece bir "müstahkem mevki" olmaktan çıkıp toplum yaşamının gerçek merkezi haline gelen kent oluyor. Ve yeni bir sınıf ortaya çıkıyor şehirlerde: Burjuvazi. Serveti toprağa değil meta üretimi ne (piyasa için üretim) ve ticarete dayanan bir sınıftır bu. Birçok Batı Avrupa ülkesinin tarihinde birinci derecede rol oynayan komünlerin hamle yaptığı bir dönemdeyiz. Pazar ödevi gördükleri ve beslenme gereksinmelerini sağ lamak için bağlı bulundukları çevre köylerle komünler bir bütün oluşturmaktadır. Bunun bir sonucu, daha ileri bir işbölümü, daha geniş bir uzmanlaşma oluyor. İki alanda kendini gösterir bu iş bölümü:
Bu mesleklere giriş ve çalışma rejimi, korporatif rejim adı verilen bir rejime bağlıdır. Aynı meslekten üreticiler, korporasyon, "lonca" ya da "juranda" adı verilen bir topluluk içinde birleşmişlerdir. Bu kuruluşlarda -artık kölelik ya da sertlikte olduğu gi bi- zorla çalıştırmak yok. Ama mesleğin seçimi, uygulan ması, çalıştıranlarla çalışanlar arasındaki sıkı kurallara bağlı. Korporatif rejim, Avrupa ülkelerinin çoğunda, -özellikle Fransa'nın iktisadi tarihinde- birinci derecede rol oynayan öğelerden biri olacaktır. Tarım da tek faaliyet olmaktan çıkıyor bu dönemde. Kuşkusuz, hâlâ geniş bir yer tutmaktadır ekonomide. Ama onun yanında ihmale uğratılmaya hiç gelmeyecek sanayi ve ticaret faaliyetleri de gelişiyor ve kredi çok bü yük bir rol oynamaya başlıyor. Sanayi, el sanatı ve sanayii ya da küçük ev sanayii bi çiminde gelişiyor. Alışveriş ise, önce yöresel, sonra da ulusal ve uluslararası alanda yoğunlaşmaya başlamakta dır: Kentler zamanla faal ticaret merkezleri, -zanaatkârla- rın ürünlerini, köylülerin ise besin maddelerini sattıkları- pazarlar haline geliyor.
İnsanların ve eşyanın rahatça yol alabilmesini sağla mak amacıyla özel yasalar kabul edilir. Özellikle kuzey ül kelerinde, güçlü ticaret kuruluşları (Hansa Birliği) oluş maktadır aynı zamanda. Bunlardan bazıları Kuzey Deni zinde, Baltık Denizindeki ticarette hemen hemen tekel sağlamayı başaracaklardır. Bunun gibi, güney ülkelerin de, örneğin İtalya'da Mediciler gibi tacir aileleri büyük bir iktisadi ve siyasal güç kazanacaklar ve edebiyat ile sana tın ilerlemesinde de geniş ölçüde yararlanacaklardır bu güçten. Kredi, yani para ticareti de gelişmeye başlıyor. Böyle likle 13. ve 14. yüzyıllara doğru özel bankalar kuruluyor ve devletlerin yaşamıyla uluslararası politikada birinci derecede rol oynayacak olan "büyük sermayedarlar" orta ya çıkıyor: Mediciler gibi, Fugger'ler gibi... Bir süre sonra da devlet bankaları ortaya çıkacaktır (Amsterdam, Stock holm). Ve sonunda borsalar kurulacak (Brugge, Anvers, Londra) ve çok kısa zamanda -para ve taşınır değerler alışverişinde- faal merkezler durumuna geleceklerdir. Bütün bu gelişim içinde, "feodal mülkiyet anlayışı" ya vaş yavaş çözülmekte ve Roma hukuku anlayışına çok ya kın bir mülkiyet kavramına yerini terk etmektedir. Bunun gibi, 13. yüzyıldan başlayarak, Batı Avrupa'da siyasal bir liğe ve merkezîleşmeye doğru hızlı bir gelişme görülmek tedir. Özellikle Fransa ve İngiltere'de görülmektedir bu hızlı gelişme. Bu merkezîleşmeye koşut olarak, önceleri soylular ve rahipler, daha sonraları burjuvalar, ayrı sınıf lar halinde ve bölgelere göre toplanarak, zamanla ilk tem silî organların (Fransa'da Etats Généraux, İngiltere'de Par lamento) kurulmasına yol açmışlardır. DAHA ÇOK BİLGİ Claude Delmas, Avrupa Uygarlığı Tarihi (çev. E. Gürol), İstan bul, 1967. Charles Seignobos, Avrupa Milletleri Tarihi (çev. S. Tiryakioğ- lıı), İstanbul, FKıO. ROMAN SANAT VE GOTİK SANAT Roman sanat, Ortaçağ Avrupası'nda başlı başına bir devir meydana getiriyor... Roma Kilisesi'ne bağlı memleketlerde meydana getirilmiş, az çok aynı anlayışta eserlerin bütününe deniyor. İlk zamanlarda yasak edilen heykel, sonraları sütun başlık larındaki bitki ve hayvan süslemelerinin yerini almaya başla mıştı. İman sahiplerinin dikkatini putlara çekmemek için eski den sütun başlıkları bitki ve bitkileştirilmiş hayvan figürleriyle süslenirdi. Sonra sonra bunlara insan başları yahut hareket ha linde insan vücutları konuldu... Bu heykeller elbette ilkçağ heykellerine benzemiyordu. Çünkü bu devirde heykelin kendi si değil, görevi önemliydi. Roman sanatta resim eskiydi... Kilise resmi bilhassa İtal ya'da gelişmişti... Bu resimlerin hemen hepsi aynı sahneleri tas vir eder... Çalışılan eser ne olursa olsun, mesela bir kitap resmine bile fresko tekniği hâkimdi. Yani renkler dümdüz, gölgelendirilme den, ışıklandırılmadan, kabartma veya tonunu açma fikrine gi dilmeden sürülüyordu. Resimler birkaç renge bağlı kalıyordu. Resim yapan kimseler, genel olarak tabiata bakıp ondan pay çıkarmaya gayret etmiyorlardı. Daha ziyade kitap süslemeleri ni, minyatürleri, tezhibi örnek alıyorlardı... Ne resimde ne renk te derinlik tesiri arıyorlardı. Zaten perspektifin, şu tabiatta eş yanın uzaklaştıkça küçük görünüşünün farkında bile değildi ler... Bu resimlerin süsleme bakımından inkâr edilmesine imkân olmayan bir güzelliği vardı sadece... Gotik sanat, 12. yüzyıldan itibaren görülüyor. Fransa, İngilte re ve Almanya, bu sanatın kendilerinden çıktığına inanırlar. Her halde adıyla, yani Got'larla bir ilgisi yoktur. Bu ad, başlangıçta alay olsun diye o tarz eserlere takılmıştı. Gotik sanat da aslında bir mimarlık okuludur. Resim ve hey kel... Kilise mimarlığına yardımcı olmuştur. Gotik heykel, katedrallerde, kapı yanlarındaki yuvalarda ken dini gösterdi. Hemen de yayıldı. İlkin sadece dinle ilgiliydi. Yani İsa'yı, Meryem'i gösteren heykeller yapılıyordu. Sonra daha baş- kalan, ölümlü insanlar da bu heykeller arasına karıştılar. Tek fi gürden çok figüre geçildi... Bu heykellerde hareket ve denge baş lıca unsurlardı... 13. yüzyılın sonlarına doğru heykellerin ölümlü insana ben zemeye yöneldiği görüldü. Meryem Ana, kutsal bir kadın oldu ğu kadar sadece ana olarak da canlandırılmak isteniyordu. Kı sacası, yavaş yavaş insan yüzünün çizgi ve ifadeleri taklit edil meye başlandı. Gotik mimarlığın bir özelliği, duvar satıhlarını azaltmak ol muştu. Bunun sonucu, resim, gotik sanatta duvar resmi olmak tan çıktı. Kendine daha başka bir gelişme alanı aradı ve buldu: Cam resmi... Gotik sanat İtalya'da kolay kolay yerleşmemiştir. Sebebi de bu memleketin çok kuvvetli bir sanat geleneğine sahip olmasıydı... (Zahir Güvemli, Sanat Tarihi, İstanbul, 1968, s. 56-59) SORULAR
BOLUM III BATI UYGARLIĞININ YÜKSELİŞİ (16., 17. VE 18. YÜZYILLAR) 15. yüzyılın ortalarından 16. yüzyılın sonlarına değin -Osmanlı İmparatorluğunun en güçlü ve görkemli yılla rına rastlayan bir buçuk yüzyıllık dönemde- Batı Avru pa'da ortaçağın son izleri de silinir; askerî, coğrafi, iktisa di, düşünsel, dinsel ve siyasal alanlarda büyük değişiklik ler olur, ufuk genişler ve Batı'nın yeniçağı belirgin özellik leriyle başlar. Doğu'nun yükselişine karşı, Batı mücadeleye hazırlan- maktadır. Sırayla inceleyelim bu evrimleri. TEKNİK DÖNÜŞÜMLER, KEŞİF YILLARI Başta askerlik, denizcilik ve coğrafya alanlarında köklü değişiklikler görüyoruz: Ortaçağda kullanılan "Grek ate şi" yerine, önce topçulukta kullanılmaya başlanan barut geçer. Özellikle pusula sayesinde gemiler büyük seferlere çıkma olanağını bulur. Son olarak, Avrupa, bir dizi keşif lerle yeni kıtalar ve ülkeler bulur ve tanır. Bu ise, iktisadi alanda büyük sonuçlar doğurur.
BizanslIlar, beş yüzyıla yakın bir zaman, reçine, güher- çile ve kükürtten oluşan bir maddeyi savaşta düşman ge milerini ve kuşatma araçlarını yakmak için kullanmışlar dı. 13. yüzyıla doğru, bu karışımdaki reçine yerine kömür kullanılarak elde edilen barutun patlamasından yararlanı larak mermi atılmaya başlandı. Top bunun sonucudur ve 14. yüzyılda hızla genelleşir kullanılması.
Bunun gibi, ortaçağda Avrupa'daki gemiciler kıyıdan uzaklaşmaya cesaret edemezler, yalnız kıyı boyunca seya hat ederlerdi. Oysa, Güney Asya'nın mallarını Kızılde- niz'den Akdeniz kıyılarına getiren Müslüman gemiciler, uzun zamanlardan beri Hint Okyanusu'nu kolaylıkla bir baştan öbür başa geçiyorlardı. Onların yükseklik almak (öğle vakti güneşin yüksekliğini ölçüp derecesini belli et mek) ve coğrafyadaki yeri belirlemek için usturlap aletini kullandıkları kesindir. Pusula kullanarak yön belirlemede de usta idiler. Çin uygarlığını kuranların keşfettiği ve Müslümanların Avrupalılara tanıttığı bu araç da, 12. yüz yıldan başlayarak, Avrupa'da kullanılır oldu. 14. yüzyıl dan sonra da -Müslümanların çoktan beri bildikleri- coğ rafi yeri belirleme yöntemi öğrenildi. Gemi yapımı tekniği de bu ilerlemelere koşut yürüyordu.
Yüklə 1,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|