Bu nazariyaga ko‘ra, emotsional holatlar bosh
miya quyi qismi nayining
retikulyar formatsiyaga ta’siri bilan belgilanadi, chunki bu tuzilma organizmning
faolligi darajasiga javob beradi. Hissiyotli ifodalanishlar esa asab tizimining biror
bir seskantiruvchiga javoban faollik darajasining o‘zgarishidir.
Nazariyalarning alohida guruhini hissiyotlar tabiatini kognitiv omillar, ya’ni,
tafakkur va ong orqali ochib beradigan dunyoqarashlar tashkil etadi.
Ularning
orasida, birinchi navbatda, L. Festingerning
kognitiv dissonans nazariyasi
ni
ta’kidlab o‘tish lozim. Uning asosiy tushunchasi
dissonans
dir. Bu sub’ektning
ob’ekt haqida psixologik qarama-qarshi ma’lumotga ega bo‘lgan vaziyatda yuzaga
keladigan salbiy emotsional holat. Bu nazariyaga muvofiq,
ijobiy emotsional
kechinmalar odamda o‘zi kutgan natijalar tasdiqlanganida paydo bo‘ladi. Bunday
ijobiy emotsional holat
konsonans
sifatida xarakterlanadi,
Salbiy hissiyotlar
faoliyatdan kutilgan natijalar va voqeiy natijalar o‘rtasida farqlar yoki dissonans
bo‘lganida yuzaga keladi.
S.Shexterning kognitiv-fiziologik konsepsiyasiga asosan, paydo bo‘ladigan
emotsional holat qabul qilinadigan rag‘batlar va
yuzaga keladigan jismoniy
o‘zgarishlar bilan birga insonning o‘tmish tajribasi va uning vaziyatni sub’ektiv
baholashi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bunda baholash uning dolzarb va ehtiyojlari
asosida shakllanadi.
Kognitivistik nazariyalar qatoriga P.V. Simonovning hissiyotlar
axborot
beruvchi konsepsiyasi
ham kiritilishi mumkin. Bu nazariyaga asosan, emotsional
holat individ dolzarb ehtiyoji sifati va jadalligi, hamda, uni qondirish ehtimolligini
baholashi bilan belgilanadi.
Bu ehtimollikni baholashni inson tug‘ma va avval orttirilgan individual tajriba
asosida, ixtiyorsiz ravishda ehtiyojni qondirish uchun taxminiy zarur vositalar, vaqt,
zahiralar haqidagi ma’lumotni ayni vaqtda olgan ma’lumot bilan taqqoslagan holda
amalga oshiradi. P.V. Simonovning yondoshuvi quyidagi formulada aks etgan: H =
E (M – A), bunda H – hissiyot, uning kuchi va sifati; E – dolzarb ehtiyoj kattaligi va
o‘ziga xos xususiyati; M – dolzarb ehtiyojni qondirish uchun zarur ma’lumot; A –
ayni paytda insonda mavjud bo‘lgan tegishli axborot.
Ushbu formuladan kelib chiqadigan oqibatlar quyidagicha: agar insonda
ehtiyojlar mavjud bo‘lmasa (E = 0), u holda hissiyotlarni ham sezmaydi (H = 0);
ehtiyoj sezayotgan inson uni amalga oshirish uchun to‘la imkoniyatga ega bo‘lgan
holatda ham, hissiyotlar yuzaga kelmaydi. Agar ehtiyojni qondirish ehtimolligining
sub’ektiv baholanishi yuqori bo‘lsa, ijobiy hislar namoyon bo‘ladi. Salbiy hislar esa
sub’ekt ehtiyojini qondirish imkoniyatini salbiy baholaganda yuzaga keladi.
Miya po‘stlog‘i emotsional holatlarni boshqarishda o‘ta muhim o‘rin tutadi.
I.P.
Pavlov tomonidan aynan, miya po‘stlog‘ining hissiyotlar kechishi va
ifodalanishi, boshqarishi, tanada yuz beradigan barcha hodisalarni o‘z
nazorati
ostida ushlab turishi, po‘stloq osti markazlariga tormozlovchi ta’sir ko‘rsatishi,
ularni boshqarishi ko‘rsatib o‘tilgan. YUqorida bayon etilganlarning tasdig‘i sifatida
sub’ektiv kechinmalar va ularning tashqi ifodasi o‘rtasida keskin farqlar
kuzatiladigan klinik holatlarni keltirish mumkin. Miya katta yarim sharlari po‘stlog‘i
shikastlangan bemorlarda istalgan seskantiruvchi
muvofiq kelmaydigan tashqi
ta’sirlanish: qattiq kulgi yoki shashqator ko‘z yoshlarga sabab bo‘lishi mumkin.
Lekin, kulib turib, bu bemorlar o‘zlarini qayg‘uli, yig‘lab turib esa, ba’zan
xursandchilik sezadilar.
Inson hissiyotli kechinmalarida
Dostları ilə paylaş: