ВәҺҺабијЈӘтин сијаси тарихи тарихи
Yüklə 4,44 Mb. Pdf görüntüsü
|
97 hökumət təşkil etdi. O vəfat etdikdən sonra onun oğlu Məhəmməd də Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab ilə (vəhhabilərin başçısı) müqvilə bağladı. Onun canişinləri də bu yolla tədricən qüdrətlənib Ərəbistan yarımadasının mühüm bölmələrinə hakim oldular.” 1 Həqiqətdə Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhabın başladığı hərəkat Osmanlı xilafətinin ziddinə olan bir hərəkat da sayılırdı. Çünki, bu hərəkat osmanlıların hakimiyyət dairələrində qüdrət kəsb etmək və müxtəlif məntəqələri bu imperatorluğun əlindən çıxarmaq üçün baş verirdi. Bu barədə Həmid İnayət qəti şəkildə deyir: “Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab bütün İslam məzhəbləri ilə (hənbəlilərdən başqa) mübarizə edirdi. Lakin onun dövründə osmanlılar ərəblərə hökmranlıq etdiklərindən onun hərəkatı osmanlıların ziddinə başlamışdı. Hənbəli məzhəbində olan Nəcdin Səudi əmirləri vəhhabi məzhəbini qəbul etdikdən sonra Ərəbistan yarımadasının böyük bir məntəqəsi və Şamın əraziləri onların hakimiyyəti altına keçdi. Bu zaman vəhhabilik Osmanlı qüdrəti üçün böyük bir təhlükəyə çevrildi...” 2 Vəhhabilər tərəfindən Osmanlı padşahları üçün törədilən təhlükələr onların müqəddəs məkanlara hücum etdiyi, o nahiyələrdəki əhalini kütləvi şəkildə qırıb var-dövlətlərini qarət etdikdən sonra daha aydın sezilirdi. Bu da sultanın iqtidar və etibarına qarşı şəkk yaradırdı. “Osmanlı imperatorluğunun tarixi və yeni Türkiyə” kitabının müəllifi bu barədə yazır: “...Onlar özlərinin dağıdıcı hücumları ilə İraqa, Məkkə və Mədineyi-Münəvvərə kimi müqəddəs şəhərlərə hücum edərək sultanın Ərəbistan yarımadasının sair nahiyələrindəki etibar və iqtidarını təhlükə ilə üzləşdirdilər.” 3 Qeyd olunanlara diqqət yetirməklə aydın olur ki, osmanlıların Hicaz və Nəcddə (xüsusilə Nəcd əyalətində) zəif hakimiyyəti (daha dəqiq desək, hakimiyyətin olmaması) vəhhabiliyin yaranıb sürətlə inkişaf etməsinin əsas amili oldu. Belə ki, Məhəmməd ibn Əbdül-Vəhhab Osmanlı imperatorluğunun daxilində olan müxtəlif şəhərlərə çoxlu səfərlər etməklə əldə etdiyi dini məlumatlardan əlavə, müxtəlif siyasi məsələlər barədə də agahlıq əldə etmiş və anlamışdı ki, Osmanlı imperatorluğunun özünün geniş səviyyəli ərazisinə hakimiyyəti çox çətin və zəif halda baş verir və buna görə də Nəcdin müxtəlif məntəqələrinə hakim olan qəbilə üsul-idarəsi, eləcə də bədəvi ərəblərin etiqad, adət-ənənə və həyat 1 “Böyük İslam Enskilopediyası”, 2-ci cild, səh.24-25 2 İnayət Həmid, “Seyridər əndişeyi siyasiye ərəb”, “Əmir kəbir” nəşriyyatı, Tehran, 1358, 2-ci çap, səh.7 3 Stanford, “Tarixi imperatoriye Osmani və Türkiyeyi cədid” (Mahmud Ramazanzadənin tərcüməsi), səh.439 98 yaşayışı barəsindəki məlumatlarına istinad edərək bədəvilərin malik olduğu zəif və güclü cəhətlərdən istifadə etdi və mövcud vəziyyətin əleyhinə tədbir gördü. O, bədəvilərin ən mühüm xüsusiyyətlərindən (müharibə və qan axıdılması), eləcə də qəbilələrin ən ümdə xüsusiyyətlərindən (öz hakim və rəislərinə itaət etmək) istifadə edərək öz dinini aşkar etdi. Tədricən vəhhabilik Nəcdin uzaq və ucqar mühitlərində və bədəvilərin arasında özünə yer açdı, Səudilər sülaləsinin köməyi ilə genişləndi, nəticədə Osmanlı sultanları və onların əraziləri üçün ciddi təhlükəyə çevrildi. Vəhhabilər əvvəlcə İraqa, sonralar isə Hicaza və islamın müqəddəs məkanlarına hücum etməklə Osmanlı sultanlarının heysiyyət və etibarını təhlükə ilə qarşılaşdırdılar. Buna görə də sultan onlarla qarşılaşmaq üçün əlavə qüvvələrdən (misirlilərdən) istifadə etmək fikrinə düşdü. Belə bir sual yarana bilər ki, sultan nə üçün Məhəmməd Əli Paşanı öz məqsədi üçün seçmişdi? Cavabında demək lazımdır ki, həqiqətdə Məhəmməd Əli Paşanın qüdrəti sultanı qorxutmuşdu. Buna görə də vəhhabilərlə qarşılaşmaqda onu seçmişdi ki, “bir oxla iki dovşan vursun”. Yəni, bir tərəfdən Məhəmməd Əlini vəhhabilərlə qarşı-qarşıya qoysun (çünki, ona Şama hakimiyyət vədəsi vermişdir) və bununla da heç olmazsa müəyyən müddətə qədər Misir tərəfindən imperatorluğu sarsıda biləcək təhlükənin qarşısını alsın, digər tərəfdən də osmanlıların öz daxilində olan digər bir düşmən (vəhhabilik) daxildən onu asayişini pozanları məğlub etsin. Osmanlı sultanı bu tədbiri icra etməklə Səudilərlə müttəhid olaraq hərbi və siyasi qüdrət kəsb edən Məhəmməd Əli Paşanı yeni yaranmış vəhhabi ayinini məğlub etməyə məmur etdi. Sultan bir neçə dəfə Misirin Paşasına fərman verdi. Çox ayıq, siyasətçi və daha artıq mənfəət kəsb etmək əzmində olan Məhəmməd Əli də sultandan imperatorluğun müəyyən hissələrinin hökumətinin ona verilməsi ilə əlaqədar vədə almaqla vəhhabilərlə qarşılaşmaq üçün şəraiti münasib gördü. Məhəmməd Əli Paşanın vəhhabilər əleyhinə olan tədbirləri qısa müddətə qədər vəziyyəti osmanlıların xeyrinə dəyişdirdi. Unutmaq olmaz ki, misirlilər Nəcddə hakim olmalarına baxmayaraq, heç vaxt orada müstəqil bir hakimiyyət yarada bilmədilər. Bu özü də Nəcdin təbii, coğrafi və insani şəraitinə bağlı idi. Misirlilər Nəcdə qələbə çaldıqdan və oradan xaric olduqdan sonra vəhhabilər sürətlə onların yerinə keçdilər. Məhəmməd Əli Paşa da lazım olan şəraitdə vəhhabilərin kökünü kəsə bilmədi, misirlilərin Nəcddən çıxmasından sonra vəhhabilər yenidən canlandılar. Onlar məntəqədə və beynəlxalq səviyədə mövcud olan şərait və mövqedən istifadə edərək Nəcdə və Hicaza hakim oldular, müstəqil Yüklə 4,44 Mb. Dostları ilə paylaş:
|