VəLİyev dünyamali əMİr oğLU

 
54 
Maliyyə  axınları  və  inflyasiyaya  təsir  edən  xarici  amillər  təqdim  olunan  əsərin  müvafiq 
bölmələrində kifayət qədər əsaslandırılmışdır.  
Faiz dərəcəsi ilə əlaqədar olan birbaşa kanal CS-LM klassik modelinə əsaslanır-mərkəzi banklar 
tərəfindən  faiz  dərəcələrinin  aşağı  salınması  borc  alma  məsrəflərini  azaldır.  Bu  isə  investisiyaların  və 
istehsalın  artmasına  səbəb  olur.  Valyuta  məzənnəsi  ilə  əlaqədar  kanal  faiz  dərəcəsinin  dəyişməsinin 
valyuta məzənnəsinə təsirini (kapitalın ölkəyə daxil olması və çıxması nəticəsində) əks etdirir.  
Bu isə öz növbəsində ixracat və idxalatda baş verən dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq məcmu təklifə 
təsir  göstərir.  Kredit  kanalının  təsiri  o  zaman  özünü  göstərir  ki,  banklar  ölkədə  və  xaricdə  həyata 
keçirilən pul-kredit siyasətinə kreditin həcmini genişləndirməklə reaksiya verirlər. Nəhayət, aktivlərin 
dəyəri ilə əlaqədar olan kanal faiz siyasəti tədbirlərinin səhmlərin məzənnələrinə təsir göstərməsi nəti-
cəsində investisiya və istehlak səviyyəsinin azalıb artmasını əks etdirir.  
Faiz dərəcəsi və kredit kanalı vasitəsilə təsir ölkədə maliyyə vasitəçilərinin olması dərəcəsindən, 
bank  bazarında  təmərküzləşmənin  (inhisarlaşma  səviyyəsindən)  vəziyyətindən  asılıdır.  Qəbul 
olunmuşdur  ki,  rəqabətin  aşağı  səviyyəsi  kreditə  olan  tələbin  və  faiz  dərəcələri  üzrə  depozitlərin 
elastikliyini azaldır. Bu isə pul-kredit siqnalları kanalların səmərəliliyini aşağı salır (332, 2008, 11 s., 65-
69).  
Yuxarıda  qeyd  edildiyi  kimi,  qloballaşma  prosesində  rəqabət  gücünü  artırmaq  üçün  şirkətlər 
birləşməyə  üstünlük  verirlər.  Həmin  proses  maliyyə  qurumları  strateji  əməkdaşlıq  üçün  özlərinə 
tərəfdaş axtarılar. MASDAQ, AMEX və Filadelfiya birjaları ilə London haqqında saziş mövcuddur. 
ABŞ-ın ən böyük törəmə sənədlər birjası olan CBOP ilə Avropanın ən böyük törəmə sənədlər birjası 
olan Eurex arasında bağlanmış saziş artıq qitələrarası mahiyyət daşıyır (279, s. 91) 
Bu  sahədə  ənənəvi  birjalardan  müasir  və  müvəkkil  birjalara;  üzvlərdən  ibarət  birjalardan 
mənfəəti əsas məqsəd edən birjalara doğru hərəkət edən bir transformasiya prosesi başlanmışdır.  
Dövlətlər  qlobal  maliyyə-iqtisadi  mühitdə  baş  verən  həmin  dəyişikliklərin  təsiri  altında  ölkə 
daxilində müvafiq tənzimləmələr (qanunvericilik sahəsində və s.) aparmağa məcburdurlar.  
Qismən və ya tam iflas halında vasitəçi qurumların öz müştəriləri qarşısında öhdəliklərini yerinə 
yetirə bilmək üçün bir sıra dövlətlər əmanətləri və kapital qoyuluşlarını qoruma fondu yaratmağa qərar 
verdilər.  
Qloballaşmanın və texnoloji inqilablarla əlaqədar olaraq investorların elektron ticarət sahəsində 
də  qorunması  gündəliyə  gəlmişdir.  Bu  sahədə  bir  çox  dövlətlər  möhkəm  qanunvericilik  bazası 
yaradırlar.  
Kapital  bazarında  şəffaflıq  çox  mühümdür.  Onun  təmin  edilməsi  bazarlara  yetərli,  etibarlı  və 
düzgün məlumatların davamlı olaraq və vaxtında çatdırılmasından asılıdır. Bunun üçün də beynəlxalq 
səviyyədə  ictimai  fikri  məlumatlandırma  və  beynəlxalq  mühasibat  standartlarının  tətbiqi  çox 
mühümdür. Kapital bazarı haqqında qanunvericilik təkmilləşdirilərkən Avropa Birliyi ölkələri və digər 
qabaqcıl ölkələrin təcrübəsindən və beynəlxalq standartlardan istifadə etmək lazımdır.  
Qloballaşma  prosesində  xaricdə  kapital  qoyuluşlarını  həyata  keçirən  investorlar  və  yığım 
sahiblərinin  müxtəlif  ölkələrlə,  oxşar  qanunlarla  qarşılaşması  etibarılılığı  və  kapital  qoyuluşlu 
potensialı artır. (279, s. 98) 
1997-ci illərdə Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində baş vermiş maliyyə böhranı qloballaşmanın təsiri 
ilə  bütün  dünyaya  yayılmışdır  və  nəticələri  ağır  olmuşdur.  Böhran  həmin  ölkələrdə  həyata  keçirilən 
valyuta  məzənnəsi  siyasəti,  artan  cari  kəsirlər,  ölkənin  maliyyə  imkanları  qat-qat  çox  miqdarda 
qısamüddətli  borc  almaları,  möhtəkir  xarakterli  xarici  kapital  qoyuluşları,  əlverişsiz  konyuktura 
dəyişmələri, maliyyə sistemlərinin zəifliyi, iqtisadiyyata ifrat dövlət müdaxiləsi və xaricdən güclü asılılıq 
kimi səbəblərlə əlaqədar meydana gəlmişdir.  
İnteqrasiya prosesləri güclü olan bazarlarda risklər artmış, ölkələrdə bazarların çeşidləndirilməsi 
xaotik  vəziyyət  almışdır.  Belə  vəziyyətdə  riskin  məsuliyətinin  bölüşdürülməsi,  transferi  və  idarə 
olunmasını təmin edən törəmə alətlər və bunlarla əməliyyat aparılan bazarların formalaşdırılması çox 
mühümdür.  Kapital  bazarı  haqqında  qanunvericilik  təkmilləşdirilərkən  həmin  məqamlar  diqqət  və 
nəzərə alınmalıdır.  
Qlobal maliyyə böhranının mənfi nəticələrinə maliyyə sisteminin müqavimət göstərməsini təmin 
etmək üçün investisiya şirkətləri də gücləndirilməlidir. Bu baxımdan, Azərbaycanda xüsusi investisiya 
şirkətinin yaradılması təqdirəlayiqdir.  
Dünyada  pensiya  fondlarında  «məlum  fayda»  sistemindən  «məlum  iştirak»  sisteminə  keçmə 
təmayülü  özünü  göstərir,  qloballaşmış  bazarlarda  gələcəyə  istiqamətlənmiş  real  tərəddüdləri  yerinə 
yetirmək getdikcə çətinləşir (279, s. 98) 
Risk kapitalı və daşınmaz əmlaka müştərək qoyuluşların artırılması və genişləndirilməsi məqsədi 

---

 
55 
ilə qlobal oyunçularla əməkdaşlıq intensivləşdirilməlidir.  
Qlobal  böhrandan  sonra  beynəlxalq  miqyasda  tənzimləmə  aparan  təşkilatlar  arasında 
əməkdaşlıq  və  təcrübə  mübadiləsi  artmışdır.  Həmin  təşkilatlarda  ölkəmizin  mütəxəssis  səviyyəsində 
iştirakı məqsədəuyğundur. Onların hazırladıqları hesabatlar və araşdırmalar ölkəmiz üçün faydalıdır.  
2008-ci ilin ilk aylarında ABŞ-ın ipoteka bazarlarında baş verən böhranla əlaqədar olaraq yeni 
qlobal maliyyə böhranı özünü göstərməyə başlamışdır. Belə böhranların gələcəkdə də təkrar olunması 
istisna edilir. Ona görə də, belə böhranların mənfi nəticələrindən qorunmaq üçün maliyyə orqanlarımız 
həmişə  hazır  olmalıdırlar.  Qlobal  maliyyə  böhranı  ilə  mülahizə  üçün  Milli  Bank,  Maliyyə  Nazirliyi, 
Dövlət  Neft  Fondu  və  digər  əlaqədar  təşkilatların  nümayəndələrindən  ibarət  riski  dəyərləndirmə  və 
proqnozlaşdırma qrupunun yaradılmasına ehtiyac vardır.  
Qloballaşma  kapital  bazarları  üçün  zəngin  alternativlər  yaratmaqla  yanaşı,  həmin  bazarların 
fəaliyyəti  ilə  əlaqədar  cinayətlərin  də  milli  sərhədlərdən  kənara  çıxması  üçün  şərait  yaradır.  Bununla 
əlaqədar  olaraq  beynəlxalq  səviyyədə  tənzimləyici  təşkilatlarla  bu  sahədə  də  əməkdaşlığın 
genişləndirilməsi zəruridir.  
Kreditlərin əsas etibarı ilə iri təsərrüfat subyektləri tərəfindən əldə edilə bilməsi yüksək inflyasiya 
şəraitində  və  real  faiz  dərəcələri  yuxarı  olduğu  80-90-cı  illərdə  bəzi  İEOÖ-də  kredit  qıtlığının 
yaranmasına  səbəb olmuşdur.  Bundan  başqa, kommersiya  bankları  kreditləşdirmə  sahəsində  bir  sıra 
məhdudiyyətlərlə və qanunvericilikdə müəyyən edilmiş yüksək faiz dərəcələri ilə qarşılaşdılar. Bu dərə-
cələr  isə  real  bazar  faizlərindən  xeyli  aşağı  idi.  Maksimum  nominal  faiz  dərəcələrinin  maksimum 
səviyyəsinin  real  bazar  səviyyəsindən  aşağı  olması  isə  investisiyaların  maliyyələşməsi  üçün  ciddi 
problemlər yaradır. (198, s. 568). Həmin problemin həll edilməsinin optimal yollarından biri maliyyə 
sisteminin  liberallaşdırılması  vasitəsilə  nominal  faiz  dərəcələrinin  bazar  səviyyəsinə  uyğunlaş-
dırılmasıdır.  Dünya  Bankının  hesabatlarından  birində  göstərilir  ki,  Tailand,  Türkiyə  və  Keniya  faiz 
dərəcələrini  liberallaşdırmaqla,  yığım  və  investisiyaların  artırılmasına  nail  olmuşlar.  Lakin  Çilidə 
keçirilən maliyyə islahatları həmin prosesin bir sıra neqativ nəticələrini üzə çıxarmışdır. Belə ki, bir çox 
banklar artan maliyyə imkanlarından istifadə edən nəhəng konqlomeratlar tərəfindən zəbt edilirlər.  
Cənubi  Koreya  və  Tayvanda  maliyyə  islahatlarının  nəticələri  isə  göstərir  ki,  dövlətin  maliyyə 
həyatına  əsaslandırılmış  müdaxiləsi  sənayeləşmənin  sürətləndirilməsinə  yardım  edə  bilər.  Faiz 
dərəcələrində  uyğunsuzluğun  aradan  qaldırılması  yığımı  təşviq  edərək  investisiyaların  səmərəli 
yerləşdirilməsinə yardım etməsə də, maliyyə islhatları həmişə xırda fermer və investorların kredit əldə 
edə bilməsini təmin edən digər birbaşa tədbirlərlə də müşayiət olunmalıdır. (198, s. 569).  
Xarici  şoklar  yarandığı  zaman  milli  iqtisadiyyatın  sabitliyi  və  davamlılığının  qorunması  üçün 
ölkənin  maliyyə  sisteminin  möhkəmləndirilməsi  və  inkişaf  etdirilməsi  sahəsində  tədbirlərin  həyata 
keçirilməsi davam etdirilməlidir. Bu zaman maliyyə və pul-kredit kanallarının iqtisadi inkişafa təsirinin 
səmərəliliyinin artrılmasına diqqət verilməsi zəruridir. Pul-kredit alətlərinin yeni tələblərə uyğun olaraq 
təkmilləşdirilməsi olduqca vacibdir.  
Bu baxımdan Şərqi Avropa ölkələrinin təcrübəsi əhəmiyyətli ola bilər. Bu ölkələrdə açıq bazarda 
əməliyyatların  inkişaf  etdirilməsi  sahəsində  xeyli  irəliləyiş  var.  Likvilidliyin  verilməsi  sahəsində  təsirli 
alətlərdən  istifadə  olunması  da  mühüm  addımlardandır.  Həmin  ölkələrin  təcrübəsi  göstərir  ki,  dünya 
bazarlarında  konyuktura  dəyişiklikləri  (həm  əmtəə,  həm  də  maliyyə  bazarlarında)  baş  verdikdə  ölkə 
daxilində  həmin  alətlərə tələb  artır.  Bu  zaman,  Milli  maliyyə  sistemində  likvidliklə əlaqədar problem 
baş  verdikdə  konyukturaların  monitorinqinin  keçirilməsindən  və  operativ  olaraq  tədbirlər 
görülməsindən ibarət olacaqdır. [332, 2003, № 1, s. 97] 
 
 
2.4.
 
Təsərrüfat subyektlərinin rəqabətqabiliyyətinin yüksəldilməsi üzrə qabaqcıl dünya 
dövlətlərinin təcrübəsi 
 
Xarici  ticarətin  və  maliyyə  bazarlarının  sərbəstləşdirilməsi  və  iqtisadi  sərhədlərin  aradan 
qaldırılması firmalar üçün coğrafi (milli) bazarları dünya bazarı vəziyyətinə gətirmişdir. Coğrafi bazar 
dünya  bazarına  çevrildikcə  rəqabət  qlobal  xarakter  almağa  başlamışdır.  Qloballaşma  rəqabəti 
kəskinləşdirdikcə  şirkətlər  yeni  məhsullar  istehsal  edə  bilmək  üçün  qlobal  şərtləri  də  nəzərə 
almalıdırlar. Bunun üçün onlar bu sahədə ixtisaslaşmış digər şirkətlərlə birləşməyə çalışırlar. Daha çox 
sərmayə, daha çox borc ala bilmə gücü yaradır və daha çox kapital qoya bilmək üçün imkanlara yol 
açır. Bunlar isə şirkətin qlobal səhnədə rəqabət gücünü artırır. Başqa sözlə, qlobal rəqabətin artırılması 
milli bazardan gözlənilənlərin əldə edilə bilmədiyi və mənfəət marjlarının azaldığı bir şəraitdə firmaları 

---