VəLİyev dünyamali əMİr oğLU
Yüklə 3,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
70 Ölkədə mövcud olan İnzibati-amirlik sisteminin əsaslarının sarsıdılmasına da cəhd edilmişdir. Belə ki, qanunun əsas bölmələrindən biri iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsi bölməsidir. Burada ölkənin təsərrüfat kompleksinin bazar mühitində, istehlak malları, əhaliyə xidmət, istehsal vasitələri, kapital, iş qüvvəsi, valyuta və qiymətli kağız bazarlarının mövcudluğu şəraitində inkişafı yolları müəyyən edilir. Bazar münasibətlərinin əsasını əmtəə-pul münasibətləri, sərbəst qiymətqoyma və sahibkarlıq əsasında satıcı ilə alıcı arasında razılaşma yolu ilə formalaşan müqavilə və bazar qiymətləri təşkil edir. Sahibkarlar üçün bərabər iqtisadi şərait yaradılır və bərabər hüquqi təminatlar müəyyən edilir. (Maddə 7) Dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində xüsusi nəzərdə tutulmuş hallardan başqa, dövlət müəssisələrinin təsərrüfat fəaliyyətinə bilavasitə qarışmırlar. Həmin qanunda nəzərdə tutulmuşdur ki, Azərbaycan Respublikasında iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsi aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: - istehsal-iqtisadi potensialdan istifadənin ən səmərəli üsullarını müəyyən edir, iqtisadiyyatın struktur dəyişikliklərinə kömək göstərir, əsas bazar strukturlarını yaradır, intellektual mülkiyyət münasibətlərini tənzimləyir; - milli gəlirdən istifadə proporsiyalarını müəyyən edir, iqtisadi və sosial inkişaf, Azərbaycan xalqının mənəvi dirçəlişi proqramlarını hazırlayır və bunların həyata keçirilməsinə kömək göstərir, ayrı-ayrı sahələrin və regionların inkişafı üçün xüsusi fondlar yaradır; - başqa dövlətlərlə münasibətlərdə Azərbaycan Respublikasının mənafeyini qoruyur; - Azərbaycan Respublikasının milli, sosial, iqtisadi, ekoloji və mədəni mənafeyinə zidd olan fəaliyyətin qarşısını alır, inhisarların amirliyinə qarşı tədbirlər görür; - ölkənin əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunmasını, sağlam və təhlükəsiz əmək şəraiti yaradılmasını təmin edir; - vətəndaşların dolanacaq minimumunun təminatlarını, sosial təminat və sığortalama üçün digər zəruri hüquqi təminatları həyata keçirir; - əhalinin, müəssisələrin və təşkilatların təbii fəlakətlərdən, istehsal qəzalarından və başqa fövqəladə hadisələrdən və vəziyyətlərdən qorunması və bunların nəticələrinin ləğv edilməsi üçün lazımi tədbirlər sistemi yaradır. (Maddə 8) 18 oktyabr 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinin prinsipləri haqqında Konstitusiya aktının qəbulu ölkənin tarixində yeni eranın başlanmasına yol açdı. Müstəqillik yollarının ilk addımları qeyri-adi bir şəraitdə keçir və ciddi imtahanlarla müşaiyət edilirdi. Lakin Akademik Ramiz Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi: “Bu dövrdə daxili siyasi inkişafın dəqiq konsepsiyasının olmaması, birqütblü dünyaya qovuşmaq niyyəti ilə şərtlənən xarici siyasətin müasir reallıqlara uyğun gəlməməsi, siyasətdə, iqtisadiyyatda, cəmiyyət və fərdin həyatının ənənəvi sahələrində sovet irsindən nümayişkaranə imtina edilməsi - bütün bunlar milli müstəqilliyin və dövlətçiliyin möhkəmlənməsinə son dərəcə mənfi təsir göstərirdi”. [76. s. 51] 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin ləğvindən sonra ölkədə müstəqil dövlətçilik təcrübəsinin olmaması da bu tarixi vəzifələrin yerinə yetirilməsini xeyli çətinləşdirirdi. Üstəlik həmin hadisələr bir növ qəfildən baş vermişdi və ölkə qısa bir müddət ərzində onları həyata keçirməyə hazır deyildi. Akademik Asəf Nadirovun qeyd etdiyi kimi Sovetlər İttifaqı gözlənilmədən, birdən-birə çox sürətlə parçalandı və bu zaman respublikada azadlıq uğrunda hərəkət xeyli güclü şəkildə cərəyan etməkdə idi. Belə bir şəraitdə suveren dövlətin nə aydın, ardıcıl inkişaf strategiyasına malik mütəşəkkil ümumi milli təşkilati qüvvəsi var idi, nə də müstəqil ölkə kimi hadisələrin gedişi prosesində dərhal onun necə idarə olunması məsələlərini müəyyən etmək barədə düşünməyə vaxt və imkanı yox idi. Obyektiv səbəblər ilə yanaşı bir sıra subyektiv səbəblər də mövcud idi. Yüksək idarəetmə aparatına çoxlu səriştəsiz və məsuliyyətsiz kadrlar irəli çəkilmişdi. Xalq cəbhəsinin hakimiyyəti dövründə iqtisadi idarəetmə alətləri heç bir iqtisadi təhsili olmayan Dövlət katibinin əlində cəmlənmişdi. İstər Nazirlər Kabineti, istərsə də bütün nazirliklərdə onun icazəsi olmadan heç bir əhəmiyyətli qərar qəbul edilə bilməzdi. Bu, əslində, inzibati-amirlik sisteminin yeni variantı idi. İş o yerə çatmışdı ki, 28 aprel 1993-cü ildə həmin şəxs Baş nazir təyin edilərkən Prezident yanında mövcud olan iqtisadiyyat üzrə müşavirlik postunu və onun təcrübəli aparatını tamamilə ləğv etdirdi. Bununla da o, iqtisadi həyatda özünün təkbaşına hakimiyyətini təmin etmiş oldu. Mütləq hakimiyyət isə demokratiya ilə uzlaşmır və müsbət nəticə verə bilməzdi. Azərbaycanın nefti üzərində nəzarəti uzun illər əlində saxlayan digər bir şəxsin Nazirlər kabinetinə müavin təyin edilməsi isə hər ikisinin iqtisadi 71 həyatda hökmranlığını daha da möhkəmləndirdi, qərarların qəbulunu onların istəyindən asılı etdi. Müşahidəçilər haqlı olaraq göstərirdilər ki, “hakimiyyətdə olanların bir qismi cürbəcür yollarla, hətta ölkənin var-dövlətini, yaranmış çox güclü istehsal potensialını müxtəlif vasitələrlə açıq-aydın talan etməklə bir müddət respublikada sanki ümumi soyğunçuluq mühiti və əhval-ruhiyyəsi yaradaraq, iqtisadiyyatda başlanan böhranın daha da dərinləşməsinin sürətlənməsinə imkan verdilər”. [30, s. 65] Azərbaycanın müstəqil inkişafına mane olan amillər arasında xarici amillər özünü daha kəskinliklə göstərirdi. 70 il ərzində xaricdən asılı vəziyyətdə olan Azərbaycan iqtisadiyyatı keçmiş sovet respublikaları, ilk növbədə Rusiya ilə iqtisadi əlaqələri kəsildikdən sonra əslində iflic vəziyyətinə düşməyə başladı. Azərbaycanın müstəqilliyini istəməyən qonşu dövlətlər tərəfindən bu əlaqələr süni sürətdə çətinləşdirilir və bəzən də iqtisadi əlaqələrə açıq-aşkar qadağalar qoyulurdu. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi birmənalı şəkildə Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı yönəldilmişdir. Müşahidələr göstərir ki, Azərbaycan müstəqillik yolu ilə irəlilədikcə bu amillərdən daha çox istifadə edilməyə çalışılırdı. Təcrübəsiz və balanslaşdırılmayan xarici siyasət bu prosesi daha da dərinləşdirirdi. İnzibati-amirlik sisteminin bazar iqtisadiyyatı prinsipləri ilə əvəz olunması da ciddi çətinliklərlə müşaiyət olunurdu. Mərkəzi hökümətin hökmranlığının ləğvi yerli idarəetmə sisteminin hökmranlığını meydana çıxardı. Bazar infrastrukturunun yaranmadığı bir dövrdə bazara keçid, əsas etibarilə, inzibati üsullarla həyata keçirilirdi. Çünki özəlləşdirilmənin həyata keçirilmədiyi və dövlət bölməsinin xüsusi çəkisinin yüksək dərəcədə saxlanıldığı bir şəraitdə İnzibati-amirlik üsullarının bir çoxu öz qüvvəsində qalırdı. Maliyyə-kredit mexanizmi də bazar prinsiplərindən çox, inzibati-amirlik üsulları əsasında idarə edilirdi. Bu dövrdə öz həllini gözləyən ən ciddi sosial-iqtisadi problemlər arasında pul tədavülü sahəsində yaranmış dərin pul böhranı özünü daha kəskin şəkildə göstərirdi. Bu böhranın mühüm tərkib elementlərindən biri rublun təzyiqi və dünya iqtisadi ədəbiyyatına «pul aclığı» adı altında daxil olmuş nəğd pul çatışmazlığı idi ki, onun da varlığını 1992-ci ilin əvvəlindən hər bir Azərbaycan vətəndaşı öz üzərində hiss edirdi. Ona görə də pul siyasəti sahəsində ilk və əsas tədbirlər kimi Milli Bankın yaradılması və tədavülə milli valyutanın buraxılması vacib idi. Haqlı olaraq hesab edilirdi ki, milli valyutanın olması respublika hökumətinə müstəqil iqtisadi siyasət yeritmək üçün geniş imkanlar verər, onun köməyi ilə respublika iqtisadiyyatı tədricən xarici amillərin mənfi təsirindən azad ola bilər. Milli valyuta formalaşmaqda olan daxili bazarın «rublun təzyiqindən» qorunmasında etibarlı vasitə ola bilər, başqa respublikadan gələn möhtəkirlər axınının qarşısına sədd çəkər. Bundan başqa, böyük ümidlər bəslənilən bazar iqtisadiyyatı iqtisadi ədəbiyyata həm də «pul iqtisadiyyatı» adı altında daxil olmuşdur. Bu isə iqtisadi həyatda pul siyasətinin rolunun yüksəldilməsini, yəni inzibati-amirlik idarə sisteminin doğurduğu passiv pul siyasətinin aktiv pul siyasəti ilə əvəz olunmasını tələb edirdi. Bir sözlə, pul tədavülü sahəsində istər respublikadan kənarda, istərsə də respublika daxilində yaranmış vəziyyət, onun dərin sosial iqtisadi kökləri Azərbaycan dövlətini milli valyutanın buraxılması işini olduqca qısa müddətdə həyata keçirməyə məcbur edirdi. Bu zaman məlumdur ki, hər hansı bir dövlətin beynəlxalq aləmdə və ölkə daxilində nüfuzu ciddi sürətdə həmin dövlətin tədavülə buraxdığı pul sənədlərinin etibarlılığı dərəcəsindən asılıdır. Ona görə də milli müstəqilliyin mühüm atributlarından biri və hər hansı bir dövlətin iqtisadi gücünün ifadəsi olan milli valyutanın buraxılması sırf maliyyə məsələsi kimi deyil, böyük əhəmiyyətli ictimai-siyasi hadisə idi. O, müstəqil iqtisadiyyatın formalaşması mənafeyini sovet rublunun tədavüldən çıxarılmasını və mümkün qədər tez bir zamanda milli valyuta buraxılmasını nə dərəcədə zəruri edirsə, eyni dərəcədə də tələb edirdi ki, valyuta yüksək dərəcədə etibarlı olsun. Bütün bunlar isə səmərəli pul-kredit və büdcə siyasətinin həyata keçirilməsini tələb edirdi. Struktur islahatları dövlət bölməsinin inhisarçı vəziyyətinin aradan qaldırılmasını, özəl bölmənin yaradılmasını, möhkəmləndirilməsini və inkişafı üçün əlverişli şərait yaradılmasını tələb edirdi. 1991-ci ilin iyun ayında xüsusi mülkiyyət haqqında qanun qəbul edildi. 1992-ci ilin əvvəllərindən qiymətlər liberallaşdırılmağa başlamışdı. Həmin ilin yanvar ayında əlavə dəyər vergisi tətbiq edildi, aprel ayında xarici kapital haqqında qanun, avqust ayında isə Milli bank haqqında qanun qüvvəyə mindi və milli valyuta tədavülə buraxıldı. 1993-1994-cü illərdə siyasi qeyri-sabitlik iqtisadi islahatların gedişini əslində dayandırmışdı və qanunlar kağız üzərində mövcud idi. İstehsal sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisələrdə islahatlar öz həllini gözləyirdi. Özəlləşdirmə haqqında qanun 1993-cü ildə qəbul edildi. Sənayedə özəlləşdirmə gecikirdi. Mərkəzdən planlaşdırma sistemi ləğv olunsa da, strateji məhsullar üzərində dövlət sifarişi və onların qiymətlərinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi sistemi qalmaqda davam edirdi; mərkəzləşdirilmiş valyuta fondu yaradılmışdır; müəssisələr strateji əhəmiyyətli məhsullarından əldə etdikləri gəlirləri dövlətin müəyyən etdiyi məzənnə ilə həmin fonda əvəzsiz ödəyirdilər ki, bu da onları həmin məhsulların istehsalını artırmağa maraqlandırmırdı; iri dövlət müəssisələrinin kiçildilməsi zəif aparılırdı və antiinhisar Yüklə 3,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|