VəLİyev dünyamali əMİr oğLU
Yüklə 3,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
66 axarından çıxarılması və İnzibati-amirlik sisteminin bərqərar olması; 3. 1991-ci ildə milli müstəqilliyinin yenidən bərpa edilməsi. 1920-ci ildə bolşeviklər Azərbaycanı işğal etdikdən sonra xalq öz təbii sərvətləri üzərində qərar vermək hüququndan məhrum olmuşdur. Ölkənin zəngin təbii sərvətləri, ilk növbədə, onun nefti Azərbaycan xalqının mənafeyinə deyil, ümumittifaq xalq təsərrüfatı kompleksinin ehtiyaclarına tabe edilmişdir. Neft məhsulları üzərində nəzarət də eyni qaydada mərkəzi orqanların səlahiyyətlərinə daxil edilmişdir. Bütün SSRİ-də olduğu kimi Azərbaycanda da inzibati-amirlik sisteminin ümumi səciyyəvi cəhətləri aşağıdakı kimi idi. Onun əsasını istehsal vasitələri və bütün ehtiyatlar üzərində total ictimai (əslində isə dövlət) mülkiyyət, iqtisadiyyatın inhisarlaşması və xüsusi formada bürokratik məmur aparatı ilə idarə olunması, iqtisadi mexanizmin əsası kimi mərkəzləşdirilmiş planlaşdırma təşkil edirdi. İnzibati-amirlik sistemində təsərrüfat mexanizmi bir sıra xüsusiyyətlərə malik idi. Həmin sistem hər şeydən əvvəl tələb edirdi ki, bütün müəssisələr vahid mərkəzdən - yüksək dövlət orqanları tərəfindən idarə edilsin. Bu isə təbiidir ki, təsərrüfat subyektlərinin müstəqilliyinə imkan vermirdi. İkincisi, mərkəzi hökumət məhsul istehsalı və bölgüsünü öz nəzarəti altında saxlayır. Bunun nəticəsində isə ayrı-ayrı təsərrüfatlar arasında azad bazar əlaqələri aradan qalxırdı. Üçüncüsü, təsərrüfat fəaliyyətini dövlət aparatı əsas etibarilə inzibati-amirlik üsullarla idarə edirdi. Bu isə əməyin nəticələrinə maddi marağı heçə endirirdi. İstehsal vasitələrinin dövlətləşdirilməsi tarixdə görünməmiş dərəcədə inhisarlaşmaya yol açmışdı. İqtisadiyyatın bütün sahələrində yaranmış nəhəng inhisarlar mərkəzi və yerli nazirliklər tərəfindən dəstəklənir və rəqabətə yer qalmırdı. Bunun nəticəsində isə yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi üçün müəssisələrdə maraq olmurdu. Daha çox məsrəflə daha çox məhsul istehsal etmək müəssisələrin devizi idi. İqtisadi sistem «məsrəf» iqtisadiyyatına çevrilmişdir. Son nəticə isə belə iqtisadiyyatın «defisit» iqtisadiyyatına çevrilməsi olmuşdur. İctimai tələbatın tərkibi də mərkəzi plan orqanları tərəfindən müəyyən edilirdi. Təbiidir ki, ictimai tələbatı praktikada bu dərəcədə müəyyən etmək mümkün olmadığı üçün minimum tələbat əsas götürülürdü. Maddi nemətlərin, əmək və maliyyə ehtiyatlarının mərkəzləşdirilmiş qaydada bölgüsü istehsalçı və istehlakçıların bilavasitə iştirakı olmadan həyata keçirilirdi. Onun böyük əksəriyyəti SSRİ-nin nəhəng hərbi-sənaye kompleksinin ehtiyaclarının ödənilməsinə yönəldilirdi. Həmin sistem həyatın tələblərinə cavab vermədiyinə görə və xüsusən elmi-texniki tərəqqini buxovladığı üçün onun dəyişdirilməsi tarixi tələbata çevrildi. Sovet dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına rəqəmlərin gözü ilə qısa nəzər salsaq, onda aşağıdakı mənzərənin şahidi olarıq. Rəsmi statistika məlumatları göstərir ki, 1913-1986-cı illər ərzində Azərbaycanda sənaye məhsulları 98 dəfə, kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu 93 dəfə, əkin sahələri 1, 4 dəfə artmışdır. Həmin dövrdə taxıl məhsullarının istehsalı 2,2; xam pambıq 1,2; üzüm 30,8; ət 4,5; süd 5,1; iribuynuzlu heyvanların sayı 1,5; qoyun və keçilərin sayı 2,4 dəfə artmışdır. Dəmir yollarının uzunluğu 2, 5 dəfə çoxalmışdır. [208, s. 10] Akademik Asəf Nadirovun qeyd etdiyi kimi «iqtisadiyyatın inkişafının bu mərhələsi (1920-1990- cı illər) 70 illik bir müddəti əhatə edir. Lakin uzunluğuna görə əvvəlki qədər (1850-1920-ci illər) dövrə bərabər olan bu mərhələ iqtisadiyyatın yüksəlişində baş verən çox köklü kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinin böyük miqyası ilə səciyyələnir. Bununla belə, bu tarixi vaxt kəsiyində iqtisadiyyatın yüksək inkişafı ilə onun imkanlarına uyğun səviyyəyə qalxa bilməməsi nəticəsində həll olunmamış çoxlu problemlərin mövcudluğu sosializm sisteminə xas olan çoxlu məlum ziddiyyətləri üzə çıxarır. Məlum olduğu kimi, sosializm cəmiyyəti şəraitində zahiri iqtisadi möcüzənin arxasında, başqa qüsurlarla bərabər bu və ya digər respublikada məhsuldar qüvvələrin inkişafının mövcud imkanlarının onların milli mənafelərinə xidmət etmək istiqamətində yönəldilməməsi halları əvvəldən axıra qədər düşünülmüş dövlət siyasəti olub. » [30, s. 51] Sovet İttifaqı dövründə bu nəhəng ölkənin tərkib hissəsi kimi Azərbaycanın iqtisadi strukturu və fəaliyyət mexanizmi SSRİ-nin iqtisadi strategiyasına uyğun olaraq formalaşmışdı. Sənaye müəssisələrinin çoxu ümumittifaq xalq təsərrüfatı kompleksinin ehtiyacları nəzərə alınaraq yaradılmış, SSRİ-də mövcud olan «nəhənglik» ənənəsinə sadiq idi. «Beynəlxalq» əmək bölgüsü SSRİ çərçivəsində formalaşmışdı. Paradoksal haldır ki, Sovet dövründə Azərbaycan iqtisadiyyatında ən sürətli inkişaf mərhələsi SSRİ-də sosial-iqtisadi inkişafın durğunluq dövrünə daxil olduğu bir zamana təsadüf edir. Bu ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycanda hakimiyyətdə olduğu dövrdür. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Ümummilli lider Heydər Əliyevin 85 illik 67 yubileyinə həsr edilmiş xatirə gecəsində demişdir: “1969- cu ildə ilk dəfə Azərbaycanın rəhbər vəzifəsinə seçiləndə respublikanın iqtisadiyyatı çox bərbad vəziyyətdə idi. İndi bunu bəlkə də bəziləri xatırlamır, ancaq statistik göstəricilərdən biz bunları görürük. Bütün müttəfiq sovet respublikaları arasında Azərbaycan ən axırıncı yerdə idi. Həm ümumi daxili məhsul istehsalı baxımından, həm də inkişaf baxımından bütövlükdə Azərbaycan 1960-cı illərdə SSRİ-də geri qalmış respublika kimi tanınmışdı. Demək olar ki, iqtisadiyyat çox məhdud idi, sənaye potensialı əslində yox idi və respublikanın gələcəyi də mərkəzi fondlardan daha çox asılı idi. Yəni Azərbaycan özü-özünü təmin edə bilən respublika deyildi.” “Ancaq Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında bu illər ərzində görülən işlər 1982-ci ildə ona gətirib çıxartdı ki, Azərbaycan SSRİ-də ən qabaqcıl respublika idi. Həm iqtisadi inkişaf baxımından, sənaye istehsalı baxımından, həm də bütün göstəricilər baxımından. Azərbaycanda ictimai proseslər başqa respublikalardan böyük dərəcə də fərqlənirdi. Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycanda böyük quruculuq, abadlıq işləri aparılmışdır. Məhz o illərdə bu gün də müstəqil Azərbaycana xidmət edən güclü sənaye potensialı yaranmışdı. Azərbaycan sənaye respublikasına çevrilmişdi. Bu gün Azərbaycanın neft-qaz sektoru üçün əvəzsiz olan infrastruktur məhz Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 1970-ci illərdə yaradılmışdır. Əgər o vaxt o infrastruktur yaradılmasaydı, müstəqillik dövründə böyük neft-qaz layihələrinin icrası ən azı 10 il, bəlkə də, 15 il gecikə bilərdi. 1994-cü ildə Azərbaycan xarici investorları ölkəmizə dəvət edəndə artıq burada çox güclü infrastruktur var idi. O infrastruktur məhz Heydər Əliyevin vaxtında yaradılmışdır. ” 1960-70-ci illərdə Azərbaycanda MİM-in orta illik artım sürəti 5, 2% olduğu halda, 1970-80-ci illərdə 7, 4%-ə yüksəlmişdir və Sovet İttifaqı üzrə eyni göstəricini (5, 0%) xeyli qabaqlamışdır. Bunun nəticəsində Azərbaycanda məcmuu ictimai məhsul 1970-1980-ci illər arasında 2 dəfədən çox artmışdır. 1970-ci il 100% qəbul edilərsə, sənaye məhsulları istehsalı 1980-ci ildə 220, kənd təsərrüfatı istehsalı 202, kapital qoyuluşları 167, ictimai əmək məhsuldarlığı 161, o cümlədən, sənayedə 172, kənd təsərrüfatında 190 faiz təşkil etmişdir. [208, s. 15]. Sənaye məhsulu istehsalının artım sürəti 1975-1979- cu illər ərzində SSRİ-də 20% artdığı halda, bu artım Azərbaycanda bütün müttəfiq respublikalar arasında rekord səviyyədə - 36% olmuşdur. 1966-1970-ci illərin orta illik göstəricisinə nisbətən 1978- 1980-ci illərdə hər il orta hesabla - taxıl 2,1; pambıq 2; tütün 2,5; üzüm 4,7; kartof 2,5; tərəvəz isə 2,6 dəfə çox istehsal edilirdi. [232, s. 192] Bütün bunların nəticəsində «o zaman iqtisadiyyata rəhbərlik edən Heydər Əliyev respublikanın imkanlarına müvafiq olaraq onun daha yüksək sosial-iqtisadi inkişaf vəzifələrini müəyyənləşdirib ardıcıl olaraq böyük əhəmiyyətə malik proqramların həyata keçirilməsini təmin etdi. Nəticədə Azərbaycan özünün sosial-iqtisadi yüksəlişində heç zaman görünməyən nailiyyətlər əldə etdi və bu dövr, haqlı olaraq, respublikanın hərtərəfli tərəqqisində tarixə ən əlamətdar mərhələ kimi daxil oldu. » [30, s. 56] Azərbaycan iqtisadiyyatı haqqında fundamental tədqiqatların müəllifi akademik Ziyad Səmədzadənin qeyd etdiyi kimi: «Çoxları bu gün cəsarət tapıb Heydər Əliyevin müdrik uzaqgörənliyini etiraf etməlidir. Heç şübhə yoxdur ki, qüdrətli Sovet dövlətinin liderlərindən yalnız o, acınacaqlı sonluğu - Sovet İttifaqının dağılacağını əvvəlcədən görürdü. Ona görə də öz xalqını, respublika iqtisadiyyatını həmin tarixi dönüşə, suverenlik və dövlət müstəqilliyi şəraitində yaşamaq qabiliyyətinə hazırlayırdı. » [232, s. 17-18] Həqiqətən, «70-ci və 80-ci illərdə hadisələrin gedişini izləyərkən bu dövrdə əslində qeyri-aşkar şəkildə də olsa, müstəqil Azərbaycan üçün sosial-iqtisadi və mədəni-mənəvi potensial toplandığının şahidi oluruq. » [70, s. 22] Sonralar Heydət Əliyev qeyd edirdi ki, natamam tədbirlər sistemini özündə birləşdirən və aydın konsepsiyaya malik olmayan «yenidənqurma» dövrü nəhəng bir imperiyanın süquta doğru irəliləməsini daha da sürətləndirdi. Heç təsadüfi deyildi ki, o illərdə - 80-ci illərin ortalarında biz ayrı-seçkiliyə daha çox məruz qalırdıq. Mən Azərbaycanı, həm də Orta və Mərkəzi Asiyanın bəzi digər respublikalarını nəzərdə tuturam. İndi məhz bunu xatırlamağa lüzum var ki, o illərdə xalqların, o cümlədən, Özbəkistan və Azərbaycan xalqlarının milli azadlığı və dövlət müstəqilliyi üçün şərait yetişməyə başlayan vaxtlarda son dərəcə çox əngəllər törədilirdi. Bütün ölkədə getdikcə pisləşən ictimai-siyasi vəziyyət özünü Azərbaycanda Qarabağ probleminin püskürməsi ilə daha qabarıq göstərdi. Azərbaycan iqtisadiyyatı 80-ci illərdə bütün göstəricilər üzrə geriləməyə başladı. Belə ki, milli gəlirin istehsalı indeksi 1980-ci il 100% götürülərsə, 1990-cı ildə bütün SSRİ üzrə 106, 8 faiz olduğu halda, Azərbaycanda 91, 9 faiz təşkil etmişdir. Adambaşına düşən milli gəlir və əmək məhsuldarlığı indeksi isə Azərbaycanda daha çox geriləmiş və 1990-cı ildə müvafiq olaraq 85, 7 və 85, 6 faiz olmuşdur. [209, s. 12-13] SSRİ-nin süqutu ərəfəsində Azərbaycanda adambaşına milli gəlir SSRİ üzrə orta göstəricinin Yüklə 3,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|