geyirdi. Sadə xalq dili ilə desək (bu xalq ifadələrinin qiymətli cəhəti bundadır ki, bir səhifə ilə
izah ediləcək fikri bir sözlə ifadə etmək olur), madam Maqluar ―avamlardan‖, madmazel
Batistina isə ―xanımlardan‖ idi. Madam Maqluarın baĢında qırçınlı ağ baĢlığı, boynunda isə qızıl
xaç vardı, – həmin xaç bu evdə olan yeganə qadın zinəti idi; ağappaq ləçəyi kobud parçadan
tikilmiĢ, qısa və geniĢ qollu qara paltarına rövnəq verirdi. Qırmızı və yaĢıl damalı, yaĢıl belbağı
ilə belindən bağlanmıĢ döĢlüyü, ucları yuxarıdan iki sancaqla sancılmıĢ qənĢərliyi onun geyimini
tamamlayırdı, ayaqlarına Marsel qadınları kimi kobud çəkmələr, sarı corablar geymiĢdi.
Madmazel Batistinanın paltarı 1806-cı ilin dəbi ilə tikilmiĢdi, lifi qısa, tumanı dar, qolları
çiyinlikli, baftalı və düyməli idi. AğarmıĢ saçlarının üstünü ―uĢaq‖ tərzində burulmuĢ pariklə
örtürdü. Madam Maqluar ağıllı, diribaĢ, savadlı qadın təsiri bağıĢlayırdı, lakin bir ucu aĢağı, o
biri ucu yuxarı olan ağzı və alt dodağından qalın olan üst dodağı ona bir qədər kobud və amiranə
görünüĢ verirdi. Monsenyor susduqca madam Maqluar onunla hörmət və açıqlıqla qarıĢıq bir
qətiyyətlə danıĢırdı; lakin monsenyor danıĢmağa baĢlar-baĢlamaz, o da, gördüyümüz kimi,
madmazel Batistinatək yepiskopa danıĢıqsız itaət edərdi. Madmazel Batistinaya gəlincə, o heç
danıĢmazdı da. O, itaət və təqdir etməklə kifayətlənirdi, hətta gəncliyində də o heç bir zaman
gözəl olmamıĢdı, bərəlmiĢ mavi gözləri, uzun donqar burnu var idi, lakin onun bütün üzündən,
bütün varlığından (əvvəldə söylədiyimiz kimi) ifadə edilməz bir mərhəmət yağırdı. Onda həmiĢə
bir mülayimlik hiss olunurdu: mərhəmət, ümid və inam – qəlbi isindirən bu üç fəzilət isə onun bu
mülayimliyini yavaĢ-yavaĢ qüdsiyyət dərəcəsinə yüksəltmiĢdi. Təbiət onu mülayim yaratmıĢ, din
onu mələyə çevirmiĢdi. Zavallı müqəddəs qız! Yox olmuĢ əziz bir xatirə!
Sonralar madmazel Batistina yepiskopun evində həmin axĢam baĢ verən bu hadisəni o qədər
nağıl etmiĢdi ki, hələ də yaĢayan bir çox adamlar bu hadisəni kiçik təfsilatına qədər xatırlayırlar.
Yepiskop içəri girdiyi zaman madam Maqluar madmazel Batistinaya hərarətlə nə isə danıĢırdı,
madmazellə o, sevdiyi və yepiskopun artıq adət etdiyi mövzuda söhbət edirdi. Söhbət bayır
qapının sürməsi haqqında gedirdi.
Görünür, madam Maqluar axĢam yeməyi üçün bəzi Ģeylər almağa getdiyi zaman müxtəlif
xəbərlər eĢitmiĢdi. ġübhəli bir sərsəri haqqında danıĢırdılar.
Deyirdilər ki, Ģəhərdə qorxulu, naməlum bir Ģəxs zahir olmuĢdur, o, küçələri dolaĢır və bu gecə
evlərinə gec qayıdanları təhlükəli bir görüĢ gözləyir. Həm də deyirdilər ki, polis heç bir Ģeyə
yaramır, çünki prefektlə mer bir-birilə yola getmədiklərindən, bir-birinə badalaq gəlməyə
çalıĢaraq qəsdən müxtəlif hadisələr törədirlər. Odur ki, ağlı baĢında olan adamlar polis vəzifəsini
öz üzərlərinə götürməli, ayıq olmalı və çalıĢmalıdırlar ki, qapılar və sürmələr möhkəm olsun,
bütün qapılar içəridən möhkəm bağlansın.
Madam Maqluar bu son sözləri xüsusilə qeyd etdi, lakin öz soyuq otağına yenicə keçmiĢ
yepiskop buxarının yanında oturub isinir və ümumiyyətlə, baĢqa bir Ģey haqqında düĢünürdü.
Madam Maqluarın son sözlərinə o heç diqqət vermədi. Madam Maqluar sözünü təkrar etdi. O
zaman madmazel Batistina qardaĢının narazılığına səbəb olmadan madam Maqluarı məmnun
etmək məqsədilə çəkinə-çəkinə qardaĢından soruĢmağa cürət etdi:
– Madam Maqluarın dediyini eĢidirsinizmi, qardaĢım?
– Bəli, nə isə ötəri eĢitdim, – deyə yepiskop cavab verdi. Sonra stulunu bir qədər irəli çəkib iki
əllərini dizlərinə söykədi, aĢağıdan buxarının alovu ilə iĢıqlanan mərhəmətli və gülər üzünü qoca
xidmətçi qadına çevirərək soruĢdu:
– Hə, nə var? Nə olmuĢdur? Deməli, biz böyük bir təhlükə içərisindəyik?
Madam Maqluar bütün əhvalatı özü hiss etmədən, bir qədər mübaliğə ilə yenidən söyləməyə
baĢladı. Belə məlum olurdu ki, Ģəhərdə bir qaraçı sərsəri, təhlükəli bir dilənçi dolaĢmaqdadır. O,
Jaken Labarın mehmanxanasında gecələmək istəmiĢ, lakin Labar onu içəri buraxmamıĢdır.
Adamlar onun Qasendi bulvarından keçdiyini və Ģər qarıĢanadək Ģəhəri dolandığını görmüĢlər.
Zahirdə o, lap quldura bənzəyir – asılmağa layiq bir adamdır.
– Doğrudanmı? – deyə yepiskop soruĢdu.
Bu sual madam Maqluarı ürəkləndirdi. Ona belə gəldi ki, yepiskop narahat olmağa baĢlayır, odur
ki, təntənə ilə sözünə davam etdi:
– Bəli, monsenyor, elədir ki, var. Bu gecə Ģəhərdə, hökmən, bir bədbəxtlik olacaqdır. Hamı belə
deyir. Həm də polis heç bir Ģeyə yaramır (faydalı bir təkrar). Belə də iĢ olar ki, dağ yerində
yaĢayasan, küçələrdə belə fənər olmasın? Bayır lap zülmətdir. Monsenyor, xanım da mənim
sözlərimi təsdiq edir, deyir ki...
Madmazel Batistina madam Maqluarın sözünü kəsərək:
– Mən heç bir söz demirəm, – dedi. – QardaĢım nə iĢ görürsə, hamısı yaxĢıdır.
Madam Maqluar bu etirazı eĢitməmiĢ kimi sözünə davam etdi.
– Biz onu deyirik ki, bizim ev heç etibarlı deyil, əgər monsenyor icazə verirsə, çilingərə deyim
ki, qapının köhnə rəzələrini salsın, onlar xarab olmamıĢdır, ona görə bu, bir dəqiqəlik iĢdir; mən
sizə deyirəm, monsenyor, rəzələr heç olmasa bu gecəliyə salınmalıdır. Çünki mən sizə yenə
deyirəm, sürgüsü yeĢikdən olan və hər kəsin aça biləcəyi qapıdan qorxulu bir Ģey yoxdur. Həm
də, monsenyorun adətidir, gecəyarısı belə qapını döyən olsa, həmiĢə ―buyurun‖ deyir. Aman
Allah, nə deyim! Ġcazə almağa belə heç kəsin ehtiyacı yoxdur...
Bu zaman kim isə qapını bərk döydü.
Yepiskop:
– Buyurun, – dedi.
ÜÇÜNCÜ FƏSĠL.
Kor-koranə itaət etmək qəhrəmanlığı.
Qapı açıldı.
O, birdən-birə və taybatay açıldı, sanki, kimsə onu qəti bir hərəkətlə bərk itələmiĢdi.
Ġçəriyə bir adam girdi.
Bu adamı biz artıq tanıyırıq. Bu, gecələmək üçün yer axtara-axtara indicə Ģəhəri dolaĢan həmin
yolçu idi.
O, içəri girdi, qapını örtmədən irəliyə doğru bir addım atdı və dayandı. Onun çiynində çanta,
əlində əsa vardı. BaxıĢından sərtlik, cəsarət, kin və yorğunluq yağırdı. Buxarının odu onu
baĢdan-ayağa qədər iĢıqlandırırdı. O, çox dəhĢətli idi. Birdən zahir olan bu adamda nə isə
qorxunc bir Ģey vardı.
Madam Maqluar o qədər qorxdu ki, çığıra da bilmədi. O, titrədi və sanki, yerində donub qaldı.
Madmazel Batistina dönüb, içəri girən adamı gördü və qorxub ayağa qalxdı, sonra baĢını yavaĢ-
yavaĢ buxarıya tərəf çevirərək, qardaĢının üzünə baxdı və üzü əvvəlki kimi sakit və aydın ifadə
aldı.
Yepiskop içəri girən adama diqqətlə və sakitcə baxırdı. O, ağzını açıb, görünür gələn adamdan
ona nə lazım olduğunu soruĢmağa hazırlaĢırdı ki, yolçu əllərini əsasına dayayaraq, qocaya və iki
qadına bir nəzər saldı və yepiskopun danıĢmasını gözləmədən uca səslə danıĢmağa baĢladı.
– Bilirsinizmi nə var? Mənim adım Jan Valjandır. Katorqadan gəlirəm. Orada on doqquz il
qalmıĢam. Məni dörd gün bundan əvvəl azad etmiĢlər. Pontarl’eyə gedirəm. Orada yaĢamağıma
icazə vermiĢlər. Budur, dörd gündür ki, Tulondan piyada gəlirəm. Bu gün on iki lyo yol
gəlmiĢəm. AxĢam bu Ģəhərə gəlib karvansaraya getdim, lakin Ģəhər idarəsində göstərmiĢ
olduğum sarı pasporta görə məni oradan qovdular. Nə edə bilərdim. Mən baĢqa karvansaraya
gəldim. ―Rədd ol!‖ dedilər. Əvvəlcə birində, sonra da o birində heç kəs məni içəri buraxmaq
istəmədi. Mən həbsxanaya da getdim, qapıçı qapını açmadı. Bir it damında da sığınacaq üçün yer
axtardım. Ġt də məni diĢlədi və qovdu, sanki, o da adam idi. Elə bil, mənim kim olduğumu bilirdi.
Mən açıq havada gecələmək üçün çölə çıxdım, lakin göyün üzünü buludlar aldı, yağıĢ yağmağını
və yağıĢın qarĢısını ala biləcək Tanrının olmadığını düĢünüb, heç olmazsa, bir qapının arasında
yatmaq üçün Ģəhərə qayıtdım. Burada, meydanın ortasında bir daĢ oturacağın üstündə uzanmaq
istəyirdim ki, mərhəmətli bir qadın sizin evinizi göstərərək: ―Bu qapını döy‖ dedi, mən də sizin
qapını döydüm. Bura nədir? Karvansaradır? Mənim pulum var. Özü də çox. On doqquz il
katorqada iĢləyib, yüz doqquz frank on beĢ su qazanmıĢam. Haqqınızı verərəm. Nə üçün də