Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
33 sənəti irsimiz vardır” (8, 3). “Dədə Qorqud” dastanından bəhs edərkən görkəmli tədqiqatçı qeyd edir ki, əsərin hər yerin də qopuz (saz) Dədə Qorqud adı ilə əlaqədardır: “Hətta qəhrəmanlar düşmənin əlində qopuz olduğu zaman onu öldürmürlər. “Dədə Qorqud qopuzu hörmətinə çalmadım” deyirlər. Bu faktlar Qorqudun Molla Nəsrəddin kimi bir şəxsiyyət olduğunu aydın göstərir” (53, 22). “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanlarında biz müasir aşıq məfhumunu ifadə edən ozan adı ilə məşhur xalq sənətkarlarına rast gəlirik. Belə bir incə mətləbə toxunan tədqiqatçı yazır: “Ozan kəlməsi Azərbaycan dili üzərində o zamanın din və hökumət dili olan ərəb dilinin hegemoniyası nəticəsində öz yerini aşıq kəliməsinə tərk edir. Bu yeni kəlmə isə xalq dilinin ahənginə uyğunlaşaraq aşıx şəklini alır. Ancax Ozan kəlməsi dildə uzun zaman yaşayır, bu gün belə xalq poeziyasında buna rast gəlinir: Qızım, qızım, qız ana, Qızım verrəm ozana. Ozan axca qazana, Qızım geyə, bəzənə” (9, 3). Akademik Həmid Araslının “XVII-XVIII əsr ədəbiyyat tarixi” adlı əsəri də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Müəllif əslində doktorluq dissertasiyası olan bu əsərində “Koroğlu”, “Şah İsmayıl”, “Aşıq Qərib”, “Abbas- Gülgəz”, “Şəhriyar “ və başqa dastanlar haqqında danışır, bunların hər birini ictimai-məfkurəvi və bədii cəhətdən təhlil edir. M əlum olduğu kimi, folklorun yaradıcısı xalq, toplayıcısı və naşiri isə alimlərdir. Odur ki, müəllifin yaradıcılığında folklorun bu dərəcədə araşdırılmasına ön əm verilməsi təqdirəlayiqdir. Bu isə xalqın keçmişinə, milli ənənəsinə və kökünə yenidən nəzər salınmasını 34 z əruri edir. Bu yolla, yəni milli-mənəvi yaddaşı dirç əltməklə milli düşüncə və ruha yeni güc və stimul verilmiş olur. Həmid Araslı haqlı olaraq bildirir ki, “Hələ yazılı ədəbiyyatın olmadığı, ulu babalarımızın çox ibtidai bir həyat keçirdiyi zamanlar, onların əməklə əlaqədar olaraq yaranmış bir ədəbiyyatı var idi. Təbiət qüvvələrinin sirrini öyrənmək və ona təsir etmək üçün ibtidai cəmiyyətdə bir çox adət və ayinlər yaranmışdır. Yağış yağdırmaq, gün çıxarmaq, yaxşı bol məhsul götürmək üçün təbiətə təsir etmək istəyən insanlar, müəyyən ayinlər keçirir və bu ayinləri müxtəlif rəqs və nəğmələrlə icra edirdilər” (41, 9). Həmid Araslı bu barədə fikrini ifadə edərkən həmişə M. H. Təhmasibə istinad etmişdir. Təhmasib isə fikrini belə ifadə etmişdir: “Qədim azərbaycanlıların etnik tərkibinə daxil olan bir sıra qəbilələrdə müxtəlif heyvanlara – ilana, öküzə, ata və s. sitayiş edilirdi. Bəzi qəbilələrdə bir sıra bitkilər, çiçəklər müqəddəs hesab olunur, başqa tayfalarda suya, eləcə də oda etiqad bəslənilirdi... Məsələn, suyun, odun, yağışın, qışın, baharın özünəməxsus məbudları vardı. Ümumiyyətlə, qədim azərbaycanlı təbiəti bir-birinə zidd olan iki qüvvənin – işıq və zülmətin daimi mübarizəsi kimi başa düşür, bütün yaxşı şeyləri birincinin, mənfiləri isə ikincinin ətrafına toplayaraq, onların özünə məxsus məbudlarını yaradırdı. Bəzi hallarda bu məbudlar haqqında müxtəlif mifik təsəvvürlər də düzəldilirdi” (155, 16). Şifahi ədəbiyyatı təşkil edən dastan, nağıl, atalar sözü, bayatı və s. bu kimi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin ilk əvvəl xalq içərisindən çıxmış bir sənətkar tərəfindən yarandığını diqqətə çatdıran alimin sözlərinə görə, xalqın ruhunu ifadə edən bu cür əsərlər dillər əzbəri olur, bunu 35 söyləyən şairin adı isə zaman keçdikcə xatirələrdən silinir: “Bu bədii əsərlər yarandığı zaman heç bir yerdə qeyd olunmadığından söyləyənlər tərəfindən dəyişdirilir, getdikcə bir sıra şəkillərdə yaşayır və nəhayət, ellik yaradıcılıq məhsulu olaraq, ilk şəklinə bənzəməyən yeni əsərlərə çevrilir” (41, 9). “Həmid Araslının ədəbiyyatımız qarşısında ən mühüm xidmətlərindən biri, heç şübhəsiz ki, “Kitabi- Dədə Qorqud” eposunun nəşri və tədqiqidir. Dastanı aşıq yaradıcılığının məhsulu hesab edən Həmid Araslı yazır: “Azərbaycan aşıq poeziyasının yüksələn qədim və zəngin bir tarıxı vardır. Azərbaycan ədəbiyyatının ən qədim abidəsi olan, yaradılış tarixi X-XI əsr təxmin edilən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları belə aşıq yaradıcılığı məhsuludur. Biz bu dastanlarda müasir aşıq məhfumunu ifadə edən Ozan adı ilə məşhur xalq sənətkarlarına rast gəlirik” (9, 3). Alimin fikrincə, indi “Kitabi-Dədə Qorqud” adı ilə məşhur olan bu dastan, oğuz qəbilələrinin Azərbaycana gəldiyi əsrlərin tarixi hadisələri ilə səsləşən, XI əsrdə bizə məlum olmayan bir şəxs tərəfindən yazıya köçürülmüş müxtəlif dastanlardan ibarətdir (8, 18). Həmid Araslı dastanın mənşəyinin qədim köçəri xalqlardan götürüldüyünü he sab edərək yazır: “Heyvandarlıqla məşğul olan kəndlilər, oturaq kəndlilərdən fərqli olaraq köçəri həyat keçirirdi. Köçərilər içərisində ozanların çox böyük hörməti var idi. Əldə qopuz, eldən-elə, oymaqdan-oymağa gəzən bu sənətkarlar qəhrəmanlıq göstərən ayrı-ayrı başçıların və xalq qəhrəmanlarının adına dastanlar düzəldir, qədim dastan və rəvayətləri danışır, eyni zamanda xalqın məsləhətçisi, bilicisi kimi də sevilirdilər. İndiki aşıqların əcdadı olan bu ozanların məşhurları dədə adlanırdı. Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|