Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
57 dilimizdə və ədəbiyyatımızda olan yad təsirlər əleyhinə qəti mübarizə açdı və şairlərimizə öz ana dilində yazmaq, xalqa onun başa düşdüyü dil ilə xitab etmək imkanı verdi. Şah İsmayıl tək dil sahəsində deyil, demək olar ki, mədəniyyətimizin bütün sahələrində həqiqi bir inqilab yaratdı” (34, 9). Alim Şah İsmayılın hələ öz dövründə ali hökmdar kimi möhtərəm hesab edildiyini vurğulayaraq qeyd edir ki, “Məhəmməd Füzuli qiymətli əsərlərindən birini “Bəngü-Badə”ni ona ithaf etmiş, elm və maarif, şeir və sənətin bu iradəli dostunu “Padşahi-dövran” adlandırmışdır” (34, 9). Aşıq ədəbiyyatından bizə məlum olduğu kimi, XVI əsr aşıqları Şah İsmayılın adına xüsusi dastan yaratmış və bu dastanda onun bir sıra mübarizələri təsvir edilmişdir: Alim əldə etdiyi yazılı sənədlərə əsasən bu fi krə belə aydınlıq gətirmişdir: “Azərbaycan SSR Elmlər Akademiya sının Əlyazmaları fondunda bizim vaxtı ilə ilk dəfə müəyyənləşdirib haqqında məlumat verib şərti olaraq “Şah İsmayıl” dastanı adlandırdığımız kiçik bir epizod bu fikri təsdiq edir. Bu epizod Şah İsmayıl Xətainin Çaldıran müharibəsinə həsr edilmişdir. Məlum olduğu üzrə Şah İsmayıl Xətai 1514-cü ildə Türkiyə sultanı Sultan Səlim Azərbaycan üzərinə ordu çəkdiyi zaman Çaldıran adlı yerdə Sultan Səlimin orduları ilə qarşılaşmışdır. Sultan orduları odlu silahla təchiz edildiyindən Şah İsmayıl məğlubiyyətə uğramışdı. Bu mühari bədə Şahın Taclı xanım adlı cariyəsi də əsir düşmüş, özü çox qəhrəmanlıqlar göstərsə də məğlub olub, hətta Təbriz şəhərini də müvəqqəti tərk etmək məc- buriy yətində qalmışdı. Əlimizdə olan epizodda xalq aşıqları Şah İsmayılın məğlubiyyətindən deyil, onu Sultan Səlimdən daha qüvvətli göstərməyə çalışıb tarixi 58 həqiqəti olduğu kimi yox, öz arzularına uyğun olaraq dəyişdirirlər” (8, 38-39). Tədqiqatçı göstərir ki, həmin dastanın bir parçasında Şah İsmayıl sərkərdələrindən Əbdibəyin öldürülməsi, Taclı xanımın əsirlikdən qurtararaq Durmuş xanla birlikdə şahın yanına gəlməsi və bunların mükaliməsi dastanda xüsusi ilə diqqəti cəlb edir (34, 38- 39). Şah müharibədə öldürülmüş Əbdibəyi xatırlayaraq ağlayır və deyirdi: İstədiyim, səni Alah gətirdi, Odlu könlüm üstə gülü yetirdi. Düşmənimi aralıqdan götürdü, Əbdibəydən ötrü Taclı, ağlaram! (34, 39). Taclı xanım isə Şah İsmayıla aşağıdakı sözlərlə təsəlli verir: İranın şahısan, Türküstan xanı, Mürşidi-kamilsən cahanın canı, Əbdibəy oldu şahın qurbanı, Taclı bəyim sana qurban, ağlama! (34, 39). Şah İsmayıl sərkərdələrindən Salman Xəlifə şaha aşağıdakı sözlərlə təsəlli verir: Salman Xəlifəyəm şahın bir qulu, Yüz min qoşunum var, kürdü, dümbülü, Çaparam Urumu, talaram çölü. Əbdibəydən ötrü, şahım, ağlama (34, 39). Durmuş xan isə söhbətə belə yekun vurur: Durmuş deyir: Allah mənim yarımdır, Rum və Firəngistan şikargahımdır. Mürşid izn versə, şadlıq varımdır. İstambulu allam, şahım, ağlama! (34, 39). Alim bu parçalara əsasən belə bir fikir irəli sürür ki, XVI əsrdə Şah İsmayılın adına mükəmməl qəhrəmanlıq dastanı olmuşdu: “Burada Taclı şaha sədaqətli qəhrəman bir qız, sərkərdələr isə mübariz, qəhrəman, ilk Səfəvi 59 dövlətinin möhkəmlənməsində fədakarlıq göstərən insanlar kimi təsvir edilir. Xalq aşıqları Səfəvi dövlətini yenilməz, qüdrətli bir dövlət kimi tərifləməyə, hətta Çaldıran məğlubiyyətini də bir qalibiyyət kimi qələmə verməyə çalışırlar” (34, 39). Tədqiqatçı əminliklə qeyd edir ki, bu, Çaldıran müharibəsində Şah İsmayıl və Şah İsmayıl tərəfdarlarının göstərmiş olduqları qəhrəmanlıqla bağlıdır. XVI əsrdə yəqin ki, başqa aşıqlar da, əsərləri bizə qədər gəlib çatmayan sənətkarlar da aşıq yaradıcılığının gözəl nümunələrini yarada bilmişlər. Lakin, H. Araslının təbirincə desək, “aşıq şeirinin daha qüvvətli inkişafı XVII əsrdə meydana gəlmiş, aşıqlar qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarının gözəl nümunələrini yaratmışlar (34, 39). XVII əsrin ikinci yarısında qəhrəmanlıq mövzusundan fərqli olaraq məhəbbət mövzusunun əsas xətt təşkil etdiyi gözəl dastanlar yaranır. Bu dastanlardan biri aşıq repertuarında çox geniş yer tutan “Şah İsmayıl” dastanıdır. Alim belə bir ehtimal irəli sürür ki, aşıqlar bu dastanı I Şah İsmayılın adına düzəltmişlər: “Bəlkə də Şah İsmayılın qəhrəmanlığı, onun hakimiyyəti öz zülmkar dayısı oğlanlarından igidliklə alması, sonrakı aşıq yaradıcılığında bu hökmdarın adı ilə əlaqədar yeni bir dastanın yaranmasına səbəb olmuşdur” (34, 39). H. Araslı hər iki dastanı müqayisə edərək belə bir qənaətə gəlir ki, Çaldıran müharibəsinə həsr edilmiş qəhrəmanlıq epizodu sonradan aşıqlar tərəfindən dəyişdi- rilib indi bizə bitkin bir dastan kimi gəlib çatmış “Şah İsmayıl” dastanı şəklinə salınmış, bəlkə də qədim bir dastan qəhrəmanı Şah İsmayıl adlandırılmışdır. 60 “Şah İsmayıl” dastanının məzmunu zülmkar Zülal şah ilə ədalətli şahzadənin (Şah İsmayıl) mübarizəsi, həqiqətin qələbəsi əsasında qurulmuşdur. Dastanda Zülal şah öz övladına belə rəhm etməyən, lakin qorxaq, həris və tamahkar bir hökmdar kimi göstərilir. Zülal şahın zülmü o yerə çatmışdır ki, hətta özünün igid oğlu İsmayılın müvəffəqiyyətlərinə də paxıllıq edir. Onun sevib-seçdiyi, qəhrəmanlıq sayəsində uzaq ölkələrdən gətirdiyi, özünə yaraşan gözəl sevgilisini əlindən alır, doğma oğlunu kor etdirib, dünya işığına həsrət qoyur. “Xalq belə zülmkar, qorxaq şahlara özünün arzu etdiyi qoçaq, ədalətli və bacarıqlı şahzadəni qarşı qoyur. İsmayıl öz sevgilisinin dalınca getdiyi səfərdə bir çox maneələrlə qarşılaşır. Ərəb Zəngi və onun kimi başqa qəhrəmanlarla vuruşmalı olur. Bütün çətinliklərə dözür və nəhayət, sevgilisini tapıb gətirir. İsmayılın qalib gəldiyi adamlar ona köməkçi olurlar” (8, 65-66). Gözləri çıxarıldıqdan sonra şahzadəyə xariqüladə qüvvələr kömək edib sağaldır, əsər şahzadənin zalım ağasından intiqam alıb, hakimiyyət başına gəlməsi ilə bitir. Alim dastanda, xüsusən Ərəb Zəngi surətinin daha gözəl işləndiyini qeyd edir: “Ərəb Zəngi özünün qəhrəmanlığı və mərdliyi ilə nəzər-diqqəti daha çox cəlb edir. Kişilərdə vəfa görmədiyi üçün yol kəsib, həramilik edən və əlinə düşənlərə qan udduran bu qəhrəman qız, Şah İsmayıl tərəfindən məğlub edildikdən sonra xeyirxah işlər dalınca gedir, qəhrəmanın ən yaxın köməkçisi olur” (8, 66). Bu dastanda da qadın sədaqəti, dostluq və məhəbbət xüsusi yer tutur. Fiziki qüvvəsi ilə bütün maneələrə qalib gələn qəhrəman öz mənəvi qüdrəti ilə də müasirləri üçün nümunə olacaq bir şəxsiyyət kimi canlanır. Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|