Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
54 əsasını təşkil edir” (8, 13). Tədqiqatçı bu yolla yaranmış dastanlara misal o laraq “Koroğlu”nu göstərir (8, 20). Alimin ikinci hesab etdiyi yol F. Qasımzadənin birinci hesab etdiyi yoldur. Həmid Araslı bu yolla yaranmış dastanlara nümunə olaraq “Qurbani”, “Abbas- Gülgəz” və “Aşıq Qərib” dastanlarını göstərir (8, 20). Həmid Araslının göstərdiyi üçüncü yol dastanların aşıqların özləri tərəfindən yaradılması ilə bağlı fikridir. Bu fikir Feyzulla Qasımzadənin “Ustad aşıqlar haqqında sevgi dastanları bəzən onların özləri tərəfindən, həyatda ikən yaradılırdı” (8, 13) qeydi ilə, demək olar ki, üst-üstə düşür. Bu isə “dastan yaradıcılığında ən əsaslı yol olmuşdur ki, indi də sovet aşıqları tərəfindən davam etdirilməkdədir” (8, 21). Aşıq yaradıcılığında dastan araşdırıcılığı xüsusi yer tutur. Dastan özünün bir sıra xüsusiyyətləri ilə şifahi ədəbiyyatın başqa növlərindən fərqlənir. Hər şeydən əvvəl dastanlarda xalqın azadlıq uğrunda apardığı mübarizə, xalq qəhrəmanlarının qoçaqlığı, yenilməzliyi daha canlı və daha ətraflı əks etdirilir. Xalqın mənəvi zənginlikləri, onun azadlıq arzuları aşıq yaradıcılığının dastan növündə daha geniş və aydın ifadə olunur. Dastan janrını və onun araşdırılma problemlərini Azərbaycan eposşünaslığının tədqiq aktuallığını heç vaxt itirməyən mövzularından adlandıran tədqiqatçı Gülnarə Seyidova haqlı olaraq yazır ki, dastan janrı və onun araşdırılması ilə bağlı məsələlər ilk növbədə üç mühüm amillə – dastanın bir janr kimi başqa folklor janrları içərisində mövqeyi, janrın milli düşüncədəki rolu və dastanşünaslığın elmi təcrübəsinin nəzəri və metodoloji cəhətdən ümumiləşdirilməsi zərurəti ilə şərtlənir: “Dastan janrının araşdırılma problemlərinin tədqiqi dastanşünaslığın elmi təcrübəsinin nəzəri və metodoloji cəhətdən ümumiləşdirilməsi zərurəti ilə bağlıdır. 55 Azərbaycan eposşünaslığının zaman cəhətindən bir əsrdən yuxarı araşdırma təcrübəsi olduğunu və bu ənənənin çoxsaylı tədqiqatlarla təmsil olunduğunu nəzərə aldıqda dastanşünaslığın elmi təcrübəsinin nəzəri və metodoloji cəhətdən ümumiləşdirilməsi “Azərbaycan dastanlarının araşdırılması problemləri”ni bir mövzu kimi folklorşünaslığın daim aktual vəzifəsinə çevirir” (142, 3). Alim qeyd edir ki, dastan Azərbaycan folklorunun həm poetik forması, həm də janr quruluşu baxımından ən iri janrıdır. “Kitabi-Dədə Qorqud”, “Koroğlu” kimi dastanlar öz əhatəliliyi, zəngin tarixi, mətn nəhəngliyinə görə fundamental abidələr hesab olunur. Eyni zamanda, dastan janr kimi də digər janrların fövqündə dayanmaqla onları öz poetik quruluşuna daxil edə bilir. Təsadüfi deyildir ki, folklorşünaslıqda dastanlar epik növə aid edilməklə həm də epik-lirik janr hesab olunur: “Öz poetik quruluşunda nəsr və nəzm formalarını, janr quruluşunda epik, lirik, dramatik növün başqa janrlarını (atalar sözü, məsəllər, qaravəllilər, xalq şeirinin qoşma, gəraylı, müxəmməs, bayatı və s.) birləşdirən dastan janrının poetik dünyası, əslində, tükənməz aləmdir. Folklorşünaslıq elmimizin nəzəri səviyyəsi dərinləşdikcə dastanın poetik quruluşunun daha dərin qatlarına enmək imkanı yaranır. Bu da öz növbəsində göstərir ki, Azərbaycan dastanlarının tədqiqi ilə bağlı bütün problemlər folklorşünaslığımız üçün daim aktual olan mövzudur” (142, 3). Bu kontekstdən çıxış edərək Həmid Araslının etnik təfəkkürümüzün formalaşmasında çox mühüm mərhələ təşkil edən Azərbaycan dastanlarına həsr olunmuş çoxsaylı araşdırmalarının aşağıdakı istiqamətləri əhatə etdiyini göstərə bilərik: 56 1. “Kitabi- Dədə Qorqud”un tədqiq tarixi, eposun poetik xüsusiyyətləri, mifoloji kökləri, yarandığı və hazırkı şəklini aldığı tarixlər; 2. “Kitabi- Dədə Qorqud”la bağlı mətnşünaslıq məsələləri və dastanın dil xüsusiyyətləri; 3. Qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarının tədqiq tarixi, eposun poetik xüsusiy yətləri, mifoloji kökləri, yarandığı və hazırkı şəklini aldığı tarixlər; 4. Qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanları ilə bağlı mətnşünaslıq məsələləri və dastanın dil xüsusiyyətləri; 5. Aşıq yaradıcılığının nəzəri-poetik məsələləri və Azərbaycan dastanlarının gürcü və erməni mənbələrindəki yeri və əksi; 6. Dastanlarımızdakı termin və anlayışlar. H.Araslının tədqiqatlarında dastanlarla bağlı gəldiyi qənaət xüsusi maraq doğurur. Alim yazır ki, ayrı- ayrı qoşmaları aşıq sadəcə oxuyursa, dastanlarda həm nəsr, həm də şeir iştirak edir. Aşıq dastanın nəsr hissəsini bir aktyor kimi söyləyir. Nəzm hissəsini isə hadisəyə uyğun, dastanın məzmunu ilə bağlı havalarda oxuyur, nəzm hissəsi isə əsasən aşıq qoşmalarından ibarət olur. H.Araslı dastanları öz mövzularına görə iki hissəyə bölür: tarixi qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanları (8, 12) . Alimin “Şah İsmayıl” dastanının Səfəvi dövlətinin banisi Şah İsmayılla bağlı olduğuna aid maraqlı mülahizələri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: “XVI əsrdə baş verən tarixi hadisələr əsasında dastan epizodları da ya- ran mışdır. Azərbaycan hökmdarı Şah İsmayıl Xətainin apardığı müharibələrə, Azərbaycanı birləşdirmək uğrun- da gös tərdiyi səyə aşıqlar biganə qala bilməzdilər. Onun bir çox vuruşmaları yəqin ki, aşıq şeirində öz ifadəsini tapmışdır” (34, 9). Həmid Araslı Şah İsmayıl Xətainin ədəbi dilimizin inkişafındakı rolunu özəlliklə vurğulamışdır: “Xətai Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|