Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
80 Artıq özündən əvvəlki ədəbiyyatdan fərqli olaraq Nizaminin xalq ədəbiyyatından şah, vəzir obrazları ilə yana şı çoban, əməkçi, daşkəsən, kərpickəsən surətlərinə, alim surətlərinə müraciətini H. Araslı bir yenilik kimi qiymətləndirir. H. Araslı o dövr ədəbiyyatında müstəsna bir yer tutan müsbət qadın surətləri yaratmasını da şairin xalq ədəbiyyatı ilə bağlılığında görür. O, göstərir ki, Nizami bütün Şərq ədəbiyyatında müsbət qadın surətləri yaradan ilk sənətkardır. Alim Nizaminin “Şəmira, Nüşabə kimi qüdrətli hökmdar, Şirin kimi qoçaq, Fitnə kimi ağıllı, Leyli kimi sadiq, Çin kənizi kimi hazırcavab, Mariya kimi alim qadın surətləri yaratmasında” (26) xalq ədəbiyyatından gələn motivlərin mühüm rolu olduğunu qeyd edir. O, Nizaminin qadın obrazlarının, eləcə də “Dədə Qorqud” dastanlarında, “Şah İsmayıl” dastanında, “Həzar dastan” nağılında, “Valeh” dastanında rast gəlinən bir çox motivlərin xalq ədəbiyyatından gəldiyini şairin folklorla əlaqəsinin yeni bir təzahürü olduğunu aydınlaşdırır. H. Araslı Azərbaycan dastanlarında verilmiş qadın surətlərinin xüsusiyyətlərindən birinin onun evlənəcəyi oğlanı sınaqdan keçirməsi ilə sıx bağlı olduğuna işarə edərək bu sınağın fizioloji qüvvət, söz ustalığı və bilik sahəsində aparıldığını qeyd edir: “İstəyəni çox olan qızlar özlərini tilsimbənd edir və onları qurtaracaq qəhrəmanla evlənəcəklərini şərt qoyurlar. Ya da sözdə onu bağlayacaq aşiqə, haqq aşiqinə gedəcəklərini vəd edirlər. Bəzi dastanlarda qəhrəman, qızın saxladığı canavarlar ilə vuruşur, bəzən özü ilə güləşir, bəzən də onun tapmacalarına cavab tapır, sonra onunla evlənir” (29, 19). Tədqiqatçı bütün bu məsələlərin Nizami əsərlərində də mövcud olduğunu konkret faktlarla müqayisələr əsasında açıb göstərir. 81 H. Araslı Nizami yaradıcılığını şifahi xalq ədəbiyyatı ilə bağlayan əsas cəhətlərdən birini də onun atalar sözlərindən və xalq idiomlarından istifadə etməsində görür. O, göstərir ki, “əsasən atalar sözü kimi mənalı aforizmlər yaradan dahi sənətkar öz zəngin yaradıcılığında tez-tez atalar sözlərinə müraciət edib fikirlərini əsrlərin süzgəcindən, təcrübəsindən keçmiş bu hikmətli ifadələrlə təsbit etməyə çalışmışdır” (29, 23-24). H. Aras lı Nizaminin istifadə etdiyi idiomatik ifadələr, atalar sözləri, zərb-məsəllər haqqında danışarkən maraqlı bir üsuldan istifadə edir. O, fars dilindən gətirdiyi bu cür ifadələrin məhz Azərbaycan təfəkkürünün məhsulu olduğunu, konkret ifadələrin məhz Azərbaycan dilindən götürülüb tərcümə edildiyini elmi əsaslarla sübut edir. Ümumiyyətlə, belə bir nəticəyə gəlir ki: “Nizami “Xəmsə”sinin hər səhifəsində rast gəldiyimiz atalar sözləri, şairin idiomları, qəhrəmanların, obrazların “Dədə Qorqud” dastanları ilə yaxınlığı, onun dastan və nağıllardan istifadə etməsi əsərlərində əsas ideyaların xalqdan alınması şairin ana Vətən, böyük Azərbaycan varlığı ilə bağlılığını aydınlaşdırır” (25, 2). Nizami və şifahi xalq ədəbiyyatı mövzusunun mühüm bir tərəfi də şairin yaradıcılığının özündən sonrakı yazılı ədəbiyyata olduğu kimi, şifahi xalq ədəbiyyatına da təsir göstərməsidir. Məsələnin bu tərəfinə diqqəti cəlb edən H.Araslı yazır: “Nizami əsas mövzularını şifahi xalq ədəbiyyatından alıb, yaradıcılığını xalq mənafeyinə uyğun, onun istək və arzuları ilə bağlı inkişaf etdirən bir sənətkar olduğundan onun əsərləri sonrakı şifahi xalq ədəbiyyatına dərin bir təsir göstərmişdir” (29, 27). H. Araslının fikrincə, “Nizaminin heç elə bir poeması yoxdur ki, xalq poeziyasında onun süjeti ilə əlaqədar əsər olmasın. Bunların bir hissəsi Nizaminin 82 xalq ədəbiyyatından istifadə edərək yaratdığı süjetlər olsa da, mühüm bir hissəsi Nizami yaradıcılığından xalqa keçmişdir. Bəzən şair böyük bir xalq dastanının süjetini iki misra ilə ifadə etmiş, bəzən də xalq şairin iki misrası əsasında böyük bir dastan yaratmışdır” (25, 3). H. Araslının bu mülahizələri ədəbiyyatşünaslıqda bəzi mübahisələrə səbəb olmuşdur. Məsələn, Nizami və folklor mövzusunun görkəmli tədqiqatçılarından Tağı Xalisbəyli yazır: “Hörmətli alimin bu fikrinin bir hissəsi ilə qəti şəkildə razılaşa bilmərik. Ona görə ki, əvvəla, xalq yaradıcılığından Nizami Gəncəvi yaradıcılığına keçməsi məsələsi aydındır. Lakin Nizaminin xalqa təsiri və ya keçməsi məsələləri heç kəsə qəti şəkildə məlum deyil və məlum olacağı da gözlənilmir. İkincisi, elə bir misra və beytə rast gəlmirik ki, şair hər hansı bir müəyyən dastanın süjetini vermiş olsun” (95, 39). Lakin qeyd etmək lazımdır ki, nəinki Nizaminin, habelə bir çox dünya sənətkarlarının əsərləri əsasında şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri yarandığı məlumdur. Bundan başqa, əgər Nizaminin “Xəmsə”si özündən sonrakı yazılı ədəbiyyata təsir etmişsə, şifahi ədəbiyyata da təsir edə bilər. Axı, şifahi ədəbiyyat da ilk əvvəl konkret bir şəxs tərəfindən deyilir və sonra inkişaf edir, dəyişir, zənginləşir. Buna görə də, məsələn, “İsgəndərnamə” poeması haqqında ayrıca tədqiqatın müəllifi Əli Abbasovun “Nizaminin İsgəndər surəti folklora və yazılı ədəbiyyata güclü təsir etmişdir” (2, 86) fik rini həqiqətə uyğun hesab etmək olar. Bu fikir H. Araslıdan sonra deyilsə də, onun mülahizələrini bir az da möhkəmləndirir. H. Araslının tədqiq obyektinin çoxcəhətli və zəngin olduğunu vurğulayan V. Vəliyev Nizami, Füzuli və XVII- XVIII əsrlərin görkəmli söz ustalarının H. Araslının səmərəli zəhməti nəticəsində geniş təhlil Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|