Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
77 öyrənmiş, dünyanın Gəncəli dahisinin milli tarixi köklərə nə qədər bağlı olduğunu ortaya çıxarmış alimin 1942-ci ildə “SSRİ EA Azərbaycan filialının Xəbərləri”ndə çap etdirdiyi “Nizami də xalq sözləri, xalq ifadə və zərbi- məsəlləri” məqaləsi böyük şair-mütəfəkkirin milli mənsubiyyətini təsdiq etmək baxımından, həqiqətən, ciddi hadisə idi. Və yazdığı zamandan on illər keçməsinə baxmayaraq, bü tün bir monoqrafiyanın siqlətini daşıyan bu məqalə dünya nizamişünaslığının ən dəyərli əsərlərindən biri olaraq qalır” (66). H. Araslının bilavasitə Nizaminin şifahi xalq ədəbiyyatı ilə əlaqəsi məsələsinə həsr olunmuş digər tədqiqatları da vardır. Həmin əsərlərində şairin xalq söz və ifadələrindən tutmuş böyük epik janrlardan (nağıl və dastanlardan) istifadəsi ayrıca tədqiqat predmetinə çevrilir. Bu baxımdan alimin “Nizami əsərlərinin el variantları” (1941), “Nizami və xalq yaradıcılığı” (1939), “Nizami və Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” (1947) və s. əsərləri xüsusilə diqqəti cəlb edir. H. Araslı xalq ədəbiyyatının Nizami yaradıcılığına təsirinin əhəmiy- yətini ümumiləşdirərək yazırdı: “Nizamini bütün müasirlərindən fərqləndirən, onu dünya ədəbiyyatının ən yüksək zirvəsinə qaldıran əsas xüsusiyyətlərdən biri və ən başlıcası da onun xalq ədəbiyyatı ilə yaxından bağlı olması, xalqdan qüvvət alaraq yaradıcılığını yeni bir istiqamətdə inkişaf etdirməsidir” (25, 1). Daha sonra o, öz əsərlərində konkret misallarla “Nizaminin xalq dili və xalq ədəbiyyatı nümunələrindən necə istifadə etdiyini elmi təhlillər əsasında aydınlaşdırır. Məsələn, o, “Nizamidə xalq sözləri, xalq ifadə və zərb-məsəlləri” məqaləsində ayrı-ayrı söz və ifadələrin Nizami əsərlərinə Azərbaycan dilindən keçdiyini inandırıcı şəkildə izah e dir. Professor M. Quluzadə bu məsələyə toxunarkən yazır ki: “…burada müəllif Nizaminin doğma ana dilinin 78 Azərbaycan dili olduğunu, dahi şairin əsərlərində çoxlu Azərbaycan atalar sözləri və xalq məsəllərinin işləndiyini maraqlı misallarla göstərir və Nizaminin azərbaycanlı mənşəyini inkar etməyə çalışan bəzi İran və Avropa burjua alimlərinin qeyri-elmi, mürtəce görüşlərinin tamamilə əsassız olduğunu bir daha sübut edir” (65, 19- 20). “Nizami və Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” məqaləsində isə alim artıq daha dərin ədəbi-bədii təhlil vasitəsilə Nizamidə xalq ədəbiyyatı mövzularından, motivlərindən, bədii obraz və priyomlardan istifadə yollarını aydınlaşdırır. İlk növbədə tədqiqatlar diqqəti şairin öz əsas mövzularını folklordan alması məsələsinə cəlb edir. H. Aras lı şairin hələ ilk böyük əsəri olan “Sirlər xəzinəsi”ndə xalq rəvayətlərindən istifadə edərək, əsərdə qoyduğu ideyaları oxucuya maraqlı surətdə çatdırmağa çalışdığını sənətkarlıq nailiyyəti kimi qeyd edir. Bu baxımdan “Nuşirəvan və bayquşların söhbəti”, “Bülbül və qızılgül” və s. hekayələrdən ustalıqla istifadə olunduğu nəzərə çatdırılır. Lakin şairin ilk məhəbbət dastanı olan “Xosrov və Şirin” əsərində xalq ədəbiyyatı ilə dərindən bağlı olması, bu mövzunun xalqdan olması qeyd edilir və göstərilir ki, Nizaminin “bundan sonra yaratdığı əsərlərin hamısında bu bağlılıq hakim yer tutur” (27,10). H. Araslı şairin “Leyli və Məcnun” əsərinin də mövzusunun şifahi xalq ədəbiyyatından alındığını qeyd edir və göstərir ki, “ərəb şifahi xalq ədəbiyyatında canlanıb yaxın şərq xalqları arasında yayılmış olan bu dastanın XII əsrdə Azərbaycan xalqı içərisində məşhur olması məlumdur” (29, 10). Bunu şair əsərin müqəddiməsində qeyd edir. 79 H. Araslı “Yeddi gözəl” poemasının da xalq nağılları quruluşunda yazıldığını, qızların söylədiyi nağılların məzmununun xalq ədəbiyyatından alındığını qeyd etməklə şairin folklorla bağlılığını faktlarla sübut edir. Alim həmçinin, Nizaminin son əsəri olan “İskəndərnamə” poemasının da xalq dastanları əsasında quruldu ğunu nəzərə çatdırır və yazır ki: “Nizami bu əsərini ərəb, fars, yunan, rum dillərində yazılmış tarixi məlumatlar əsasında qurduğu kimi, xalq ədəbiyyatında İskəndər haqqında yayılmış rəvayətlərdən də çox istifadə etmişdir” (29, 11). Nizami əsərlərinin mənbələrini izah edən H. Araslı belə bir qənaətə gəlir ki, “Nizami əsərləri öz mövzu və quruluşu ilə yox, eyni zamanda bədii xüsusiyyətləri ilə də şifahi xalq ədəbiyyatı ilə bağlıdır” (29, 11). Bunu aydınlaşdırmaq üçün alim Nizaminin poemalarında obraz və hadisələrin təsviri, qəhrəmanların yaradılması baxımından xalq ədəbiyyatı nümunələrinə müraciət edir, müqayisələr aparır və Nizami yaradıcılığının Azərbaycan xalqının şifahi yaradıcılığı ilə üzvi bağlı olduğunu müəyyənləşdirir. H.Araslı Nizami əsərlərində və şifahi xalq ədəbiyyatında olan surətləri müqayisə edərkən şifahi ədəbiyyatda rast gəlinən müsbət və mənfi surətlərin mühüm his səsinin Nizami poemalarında da olduğunu qeyd edir. O, müqayisə apararaq göstərir ki, Nizamiyə qədər olan ədəbiyyatda bu surətlərin ancaq bir hissəsinə, yalnız cəngavərliklə əlaqədar olan hökmdar surətlərinə təsadüf edilir. Tədqiqatçı Nizaminin şifahi xalq ədəbiyyatına müraciətində bir yeni cəhət kimi həyatı hərtərəfli əks etdirən obrazları, xüsusən, əməkçi xalq içərisindən çıxan müsbət surətləri yaratmasını görür. Alimin fikrincə, bu şairin xalq ədəbiyyatı ilə, beləliklə də xalq həyatı ilə yaxından bağlanmasına imkan yaradır. Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|