Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
64 daha çox yazılı ədəbiyyata yaxınlaşdırır. Bu xüsu- siyyətlərdən ən başlıcası aşıq yaradıcılığına aid olan əsərlərin folklorun başqa janrlarına nisbətən daha çox müəlliflə bağlı olması məsələsidir. Bu dastan Azərbay- can aşıqlarının yaradıcılıq məhsuludur. Lakin epos əsrləri aşaraq gəldiyi kimi, ölkələri də aşaraq yayılmış, sevilmiş, şöhrətlənmişdir” (50, 482). 1937- ci ildə “Koroğlu” dastanı orta məktəbin ədəbiyyat proqramına daxil edilmişdir. Proqramı tərtib edən akademik Həmid Araslı demək olar ki, ilk dəfə eposu xalq hərəkatı, kəndli üsyanları ilə bağlayır, onda istismarçılara qarşı xalq nifrətinin əks olunduğunu söyləyir (154, 15). Həmid Araslı “Şah İsmayıl” dastanını “Koroğlu” dastanı ilə müqayisə edərək birincinin öz xüsusiyyətləri ilə ikincidən ayrıldığını vurğulayır: “Koroğlu və onun qəhrəmanlarının hamısı bir məqsəd uğrunda vuruşurlar. Onlar padşahlara, xanlara, bəylərə, xotkarlara – xalqın bütün düşmənlərinə düşməndirlər. Şah İsmayıl isə, əsasən öz səadəti uğrunda mübarizə edir. Burada xalq mənafeyi deyil, şəxsi məhəbbət ilk plana keçirilmişdir. Hər şeydən əvvəl burada əməkçi xalq içərisindən çıxmış qəhrəman deyil, bəlkə zülmkar şahın ədalətli oğlu olan bir şahzadə ilə əvəz olunmasından bəhs olunur” (8, 77). Alim bu mövzu ilə bağlı fikirlərini belə yekunlaşdırır: ““Koroğlu” dastanında əsas qoşmalar qəhrəmanlıqdan bəhs edir. Doğrudur, “Koroğlu”da da məhəbbət məsələsi var. Lakin “Koroğlu” dastanında məhəbbət ikinci planda, yardımçı bir motiv kimi qalırsa, “Şah İsmayıl” dastanında məhəbbət ilk plana çəkilir, qəhrəmanlıq ilə bir səviyyədə durur” (8, 77). Azərbaycan aşıqlarının əsərləri yalnız Qafqazda deyil, həmçinin bütün Şərq və Qərbdə yayılmışdır. 1842- ci ildə Azərbaycan aşıq sənətinin ən möhtəşəm 65 abidələrindən olan “Koroğlu” dastanını ingilis dilinə tərcümə edən A. Xodzko yazırdı: “Asiyada və bütün Şərqdə elə bir guşə tapmaq olmaz ki, bu ad orada şöhrətlənməmiş olsun. Siz bu adı Bessarabiyada, Moldaviyada da eşidə bilərsiniz...Hər halda Şərqdə onun şöhrəti Homerin Yunanıstandakı şöhrəti qədər böyükdür” (207). Biz Monoqrafiyanın III fəslində Həmid Araslı yaradıcılığında və ümumiyyətlə folklorşünaslıqda “Koroğlu” dastanının nəşri və tədqiqi məsələlərindən geniş bəhs edəcəyimiz üçün bu bölmədə həmin mövzuya qısaca toxunuruq. H.Araslının tədqiqatlarında “Əsli və Kərəm” dastanı da yer almışdır. Alim bu dastanın Azərbaycan dastan yaradıcılığında özünəməxsus yer tutduğunu göstərir və onun bununla bağlı fikirləri böyük maraq doğurur. H.Araslı qeyd edir ki, Kərəm adına hələ XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəllərində yaşamış şairlərin əsərlərində rast gəlinir: “Bu əsərlərdə Kərəmin məhəbbət ucun dan yanması hadisəsinə işarə edilir ki, bu da “Əsli və Kərəm” mövzusunun XVII əsrdə mövcud olduğunu aydınlaşdırır. Lakin bu gün bizə gəlib çatan “Əsli və Kərəm” variantı XVIII əsrdə müəyyənləşmiş variantdır ki, həmin variant bu əsrin şifahi xalq ədəbiyyatında çox geniş bir şəkildə yayıla bilmişdir. XVIII əsrdə Azərbaycan aşıqları keçmiş qəhrəmanlıq dastanları ilə birlikdə məhəbbət mövzusunda yaranmış dastanları da təkmilləşdirir və həmin əsrin siyasi-ictimai və iqtisadi həyatı ilə əlaqələndirib, bitkin bir sənət nümunəsi kimi yenidən canlandırırlar (8, 77). H.Araslı yazırdı ki, “Əsli və Kərəm” dastanı dastan epizodluğundan çıxaraq hələ XVII əsrdə bitkin bir əsər şəklinə düşmüşdü ki, XVIII əsrdə təkmilləşmiş olan bu mövzu öz ideya istiqaməti etibarı ilə də başqa 66 dastanlardan fərqlənməkdə idi. Bu dastan, hər şeydən əvvəl, Qafqaz xalqlarının dostluq və qardaşlığı ideyasına xidmət edir, bu qardaş xalqların arasında dini ayrılıq salan qüvvələrə qarşı çevrilirdi. Başqa dastanlarda xalq aşıqları bir-birini sevən iki gəncin arasında yaranan məhəbbətə ictimai bərabərsizliyin mane olduğunu göstərirlərsə, bildiyimiz kimi, “Əsli və Kərəm”də sevgililərin ayrılmasına din ixtilafı səbəb olur. Alim göstərir ki, “Əsli və Kərəm” dastanının XVIII əsrdə yaranmış variantında əsərin əsas qəhrəmanları gəncəli olaraq göstərilir. Kərəm Gəncə xanı Ziyad xanın oğlu, Əsli isə Ziyad xanın xəzinədarı Qara Keşişin qızıdır. Ziyad xanın oğlu Mahmud ova çıxanda Gəncə yaxınlığında olan Qara Keşiş kəndində keşişin qızı Məryəmi görür və sevir. Məryəm də Mahmud Mirzəni sevir. Oğlanla qız arasında şərti olaraq oğlana Kərəm, qıza Əsli adı verilir. Tədqiqatçı qeyd edir ki, bununla belə başqa variantlarda Kərəm, İsfahan şahının oğlu kimi verilir, məhəbbətin ilk günləri İsfahanla əlaqələndirilir. Mən Kərəməm, İsfahandır elimiz, Ördək uçdu, viran qaldı gölümüz (8, 79). Kərəmin anası Qəmər Banunun dilindən deyilən bir şeirdə dərdli bir ananın keçirdiyi dərin həyəcanlar ifadə olunduğu kimi, bu dastanın Gəncə xanlığı ilə əlaqəsi də göstərilir: Gəlmişdim tərlana, şuğudu getdi, Ünlədim-ünlədim ünümdən ötdü. Öldü Ziyad xanım, Mahmudum itdi. O itgin Mahmudun anasıyam mən. Oğul gedə-gedə bizdən yad oldu, Müjdə gəldi, seyraqublar şad oldu. Dağıldı dövlətim, bütün bad oldu, Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|