Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
157 (159; 160; 161), Aydın Məmmədov (114), Kamal Abdulla (6) dilçilik və poetika, Mirəli Seyidov mifologiya, Azad Nəbiyev və İsrafil Abbaslı isə folklor baxımından yanaşmışlar. Məsud Əlioğlunun “Məhəbbət və qəhrəmanlıq” (84) və Asif Əfəndiyevin “Qorqudluğumuz” (47, 44-52) məqalə-esselərində məsələyə sırf fəlsəfi kontekstdən yanaşılır. Qeyd etmək lazımdır ki, bu müəlliflərin, demək olar ki, istisnasız hamısı bilavasitə Həmid Araslının təqdim etdiyi mətnlərə istinad etmiş, alimin düşüncələrindən yararlanmışlar. “Kitabi- Dədə Qorqud”un araşdırılmasında Güney Azərbaycan alimlərinin də xidməti az olmayıb. Bu baxımdan doktor Cavad Heyət, Həmid Nitqi və b. vətənpərvər ədəbiyyatşünaslar kitab və məqalələrində epos haqqında öz fikir və mülahizələrini bildirmişlər. C. Heyət “Varlıq” jurnalındakı silsilə məqalələrində, “Azər- baycan şifahi xalq ədəbiyyatı”, “Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış” kitablarında (93) KDQ-dən bəhs etmişdir. Sonuncu fundamental tədqiqatında o, dastanın mənşəyinin Orta Asiyaya bağlı olduğunu, XII əsrə aidliyini, XV əsrdə yazıya alındığını ehtimal edir. Bununla belə, tədqiqatçı öz araşdırmasının başqa yerində KDQ-nin VI- VII əsrlərin yadigarı olduğunu qeyd edir. C. Heyət bu əsəri “Türk oğuz Azərbaycan ədəbiyyatının şah əsəri” adlandırır, qəhrəmanlıq xarakteri daşıdığını, bir fərd tərəfindən deyil, ümumən xalq tərəfindən yaradıldığı fikrini irəli sürür. Bu tədqiqatçılar da bilavasitə Həmid Araslı irsindən faydalanmışlar. “Dədə Qorqud” dastanı ilə yanaşı, “Koroğlu” dastanının da araşdırılmasında və nəşri işində Həmid Araslının xüsusi xidmətləri olmuşdur. Lakin bu işə ilk 158 imza atan lar rus və Avropa tədqiqatçıları olmuşlar. Əliağa Cəfərov yazır ki, “XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq “Koroğlu” eposu dünya folklorşünaslığının diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu iş bilavasitə rus və Avropa mətbuatının köməyi ilə həyata keçirilmişdir. Heç kəsə sirr deyildir ki, dastanının toplanaraq yazıya alınması, tərtib, tərcümə və nəşr edilməsinin əhatə etdiyi dövr iki əsrdən artıq bir zaman kəsiyini əhatə edir. XIX- XX əsrlərdə görülmüş nəhəng işin gözdən keçirilməsi göstərir ki, sözügedən ədəbi abidənin ayrı- ayrı detal və fraqmentləri hələ XIX əsrin 30-cu illərindən etibarən dərc edilməyə başlamış və nəticədə ortaya zəngin material qoyulmuşdur. Bir çox türk və onlarla qonşuluqda yaşayan qeyri-türk xalqlar arasında yayğın olan və sevilən dastanın ən mükəmməl variantları Azərbaycandan toplanmışdır (3, 4). Elə bu səbəbdən də əksər tədqiqatçılar “Koroğlu” dastanının genezisinin bilavasitə Qafqaz, daha dəqiq desək, Quzey Azərbaycan ədəbi mühiti ilə bağlı olduğunu söyləmişlər. Məsələn, M. Vəlizadə həmin dastanı sırf “Zaqafqaziya (Ön Qafqaz) tatarlarının (türklərinin) təfəkkür və təxəyyülünün məhsulu” hesab edir, Koroğlunu da “quldur” (razboynik) adlandıraraq yazırdı: “Zaqafqaziya tatarları” özlərinin yaratdıqları “Koroğlu” nəğmələrini “balalaykanın” (sazın) müşayiəti ilə çox şövqlə ifa edirlər” (178, 112). Koroğluşünaslıqda belə bir fikir hakimdir ki, “Koroğlu” eposunun ilk dəfə elmə məlum olması vaxtilə “Erməni vilayəti”nin gəlirləri və hökumət mülkləri idarəsi”nin rəisi vəzifəsində çalışmış (78, 82) İ. Şopenin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olmuşdur” (211). Onun Güney Az ərbaycandan topladığı, daha dəqiq desək, Aşıq Ömərin dilindən qeydə aldığı epizod dastanın ən maraqlı variantlarından hesab edilir (211, 12-25.). Həmin variant 1840- cı ildə “Mayak” jurnalında İ. Şopenin qeydləri ilə 159 çap olunmuşdur. “Mətn iki qoldan ibarətdir: “Alı kişi” və “Həmzənin Qıratı aparması” (211, 57). Mətnin məz- munu belədir: “Nəhayət, igid qoçağın səfərlərinin sorağı konkyerə (xotkara) gedib çatır və onun qəzəbinə səbəb olur. Konkyer əmr verir ki, Koroğlunun ya ölüsünü, ya da dirisini tapıb gətirmək lazımdır. Qərar belə olur, Koroğlunun atını oğurlamaq lazımdır. Xotkar tərəfindən buna görə böyük ənam vəd olunur. Xotkarın adamı Çənlibelə gəlir və atı oğurlayıb aparır. Koroğlu əlində ağac, çiynində saz səyyah kimi osmanlıların torpağına yoll anır. O, aşıqlığı ilə camaatı heyran qoyur. Söhbət atdan gedəndə Koroğlu sultana deyir ki, mən sizin mehtərləri öyrədə bilərəm. Beləliklə, Koroğlu çox ustalıqla hamını aldadır, atın yanına gəlir. Qırat onu tanıyır. Koroğlu atın üstünə aşırılandan sonra deyir ki, “Sultan, mən Koroğluyam”. Oradan Çənlibelə yol alır, Koroğlunun şöhrəti daha da artır, varlılar, ağalar onun əlindən zara gəlirlər. Qorxuya düşən ağalar min cürə fırıldağa əl atır. Koroğlu ilə hətta öz doğma qızlarının həyatı bahasına qohum olmağı, ondan aman diləməyi özlərinə xoşbəxtlik sayırlar. Hər tərəfdən Çənlibelə hədiyyələrlə elçilər gəlir, qızıl, daş-qaş hesabına əmin- amanlıq və müdafiə əldə edirlər. Beləliklə, Koroğlu böyük bir ölkəyə sahib olmuşdu” (211, 57). Amma fakt budur ki, bu, “Koro ğlu”nun ilk nəşri hesab edilə bilməz. Çünki elm aləminə ondan əvvəlki tarixdə gerçəkləşdirilmiş daha bir nəşr məlumdur. Söhbət ondan 10 il öncə Tiflisdə dərc olunan variantdan gedir (181). Əliağa Cəfərov yazır ki, “Koroğlu” haqqında bu ilk mətbu yazı 1830-cu ilə təsadüf edir. «Тифлисские ведомости» qəzetinin 68-ci sayında (23 avqust) isə naməlum müəllifin «Деревня Огруджа: замок разбойника Урушана Кер-оглы, его история» məqaləsi çap olunmuşdur. Məqalədə Koroğlu qalasından Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|