Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
144 qıymamışlar. Mənim canım sənin canına qurban olsun” deyir . Əsərdə pis qadınlar da tənqid edilir. Əlindən iş gəlməyən, söz gəzdirən, tənbəl və qarınqulu qadınların pisliyi göstərilir” (106, 8,10,14). Akademik H əmid Araslı “Kitabi-Dədə Qorqud”da qadın obrazlarından danışarkən onların daxili aləminin açılmasına daha çox diqqət yetirmişdir ki, bu da həmin obrazların dolğunluqla çatdırılmasına imkan verm əmişdir. Lakin professor Kamran Əliyev problemə kompleks yanaşmış, bu cəhətləri qeyd etməklə bərabər h əmin obrazların xarici görkəmini də təsvir etmiş, oxşar v ə fərqli cəhətlərinin müqayisəsini aparmış, hətta zahiri göz əlliyin ailə, soy-kök və sosial tərz ilə əlaqəli olduğundan burada söhbət açmışdır: “Eposun mətnində başlanan təsvir ənənəsi, yaxud iki Oğuz xanımının – Dirs ə xanın qadınının və Burla xatunun zahiri baxımdan oxşarlığı açıq-aydın hiss edilir: uca boy, incə bel, al yanaq, qara saç. Sad əcə olaraq, Dirsə xanın xanımının t əsvirində olan “çatma qaş” və “dar ağız” ifadələri Burla xatunun t əqdimatında yoxdur. Dirsə xanın xanımının t əsviri ilə Burla xatunun təsvirinin müqayisəsində ortaya çıxan bu fərqlilik (“çatma qaş” və “dar ağız” ifadələrinin olmaması!) Burla xatunun təsvirinin natamamlığı da dem ək deyil. Yəni bu təsvirlər iki Oğuz xanımının bir- biri il ə zahiri oxşarlığını sual altına salmır və onların b ənzəyişinə qətiyyən xələl gətirmir. Yəni Dirsə xanın xanımının da, Burla xatunun da təqdiminə aid olan hər iki m ətnə bir söyləyicinin danışığı, yaxud bir söyl əyicinin ifası kimi baxmaq daha doğrudur” (86, 24- 25). Həmid Araslı dastandakı obrazlı ifadələrə də xüsusi diqqət yetirir: “Dədə Qorqud” dastanının bədii xüsusiyyətlərindən danışarkən qeyd etmək lazımdır ki, 145 bütün obrazlı ifadələr canlı danışıq dilindən alınmışdır. Təbiətdən alınan müqayisələr, təşbehlər də son dərəcə maraqlı və sadədir. Qanturalını gördüyü zaman qızın ona məftun olması “öysəl olmuş dana kimi ağzının suyu axdı” şəklində ifadə olunur. Arvadını hamilə qoyub getmiş Qazlıq Qoca qayıdıb gələndə oğlumu, ya qızımı doğulduğunu belə sual edir: Qəytəbanın mayasın yüklü qoydum, Nərmidir, mayamıdır, onu bilsəm? Qara elin qoynunu yüklü qoydum, Qoçmudur, qoyunmudur, onu bilsəm? Ala gözlü görklü halalım yüklü qoydum, Ərkəkmidir, qızmıdır, onu bilsəm? (8, 19). Cavab da eyni köçəri-maldarlıq həyatından alınmış ifadələrdən verilir: Qəytəbanın mayasını Yüklü qoydun, nər oldu. Qara eldə qoyunu Yüklü qoydun, qoç oldu... (8, 19). Qəhrəmanın düşmən ordusuna hücumu: “Bir bölük qaza şahin girmiş kimi at saldı” – deyə təbii bənzətmə ilə ifadə olunur. Dastanlarda nəzmin ibtidai şəklinə rast gəlirik. Şeirlərdə “vəzn və qafiyə o qədər də bacarıqla işlənilməmişdir. Buna baxmayaraq, şeirlərdə dil çox bədii, obrazlı və gözəldir” (8, 19). Məsələn, Dirsə xan öz arvadını belə dindirir: B əri gəlgil, başım baxtı, evim taxtı! Evdən çıxıb yüyürəndə, səlvi boylum! Topuğunda sarmaşanda, qara saçlum, Qurulu yaya bənzər çatma qaşlum! Qoşa badam sığmayan dar ağızlum! Güz almasına bənzər al yanaqlum! (8, 20). 146 Başqa bir yerdə qadın gözəlliyi belə bədii ifadələr ilə təsvir olunmuşdur: Qar üzərində qan dammış kimi qızıl yanaqlum, Qələmçilər çaldığı qara qaşlum, Qurumsu qırx tutam qara saçlum... (8, 20). Dastanlarda nəsr dili ahəngdar bir dildir, cümlələr qafiyəlidir. Burada qoşa kəlimələrə tez-tez rast gəlmək olur: “Ov ovladı, quş quşladı”, “Oğuz bəylərilə Dondar sağa təpdi, igidlərlə Qarabudaq sola təpdi”, “Ünüm ünlə, sözüm dinlə”, “Qanı – dediyim bəy ərənlər, dünya mənim, deyənlər?” və s.” (8, 21-22). Həmid Araslı əsərdə təsvir olunan müharibələrə də öz münasibətini bildirərək, bu müharibələrin “kafirlər”ə qarşı aparıldığını, lakin “kafir” sözünün din ayrı düşmən mənasında işlənmədiyini bildirir. Alimin fikrincə, qəhrəmanların daxildə – öz aralarında və ya yadelli işğalçılara qarşı apardıqları döyüşlər, müharibələr kimi xarici basqınlara qarşı vuruşduqları da məlumdur ki, bu yadelli işğalçılar da bəzi dastanlarda “kafir” adlandırılır (39). Alimin fikrincə, Dədə Qorqud dastanında aparılan müharibələr milli və ya dini vuruşma olmayıb əsasən tayfalar arasında gedərək çox zaman talan, qarət məqsədilə, ya da qız üstündə aparılır. Son boyda isə tayfanın öz içində müharibə getdiyi Həmid Araslı tərəfindən qeyd olunur (107, 7). Beləliklə, Həmid Araslı bu vaxta qədər çap olunanlar içərisində ən qiymətli, elmi əhəmiyyətə malik nəşrin əsas xüsusiyyəti əlyazmalarının foto surətinin nəş- ri və iki nüsxə əsasında tənqidi mətnin hazırlanması təşəbbüsü ilə əvvəlkilərdən fərqlənən, 1958-ci ildə Türk Dil Qurumunun nəşri olduğunu hesab edir (107, 10). “Kitabi- Dədə Qorqud” haqqında çox tədqiqatlar aparılmışdır. Lakin bu böyük sənət abidəsinin tədqiqinin 147 hələ də araşdırılmasına ehtiyac duyulur. Görkəmli alim Həmid Araslı da Azərbaycan xalqının qiymətli abidəsi olan “Kitabi- Dədə Qorqud”un tədqiq və nəşr işini elə bu baxımdan aparmışdır. Bu əsərin dili türk dilində danışan bir sıra xalqlara yaxın olsa da, öz lüğət tərkibi, frazeoloji ifadələri və qrammatik quruluşu etibarilə digər türk dillərinin hamısından daha çox Azərbaycan dilinə bağlıdır. Elə bunun nəticəsidir ki, abidəni ərəb əlifbası ilə nəşr edən müəllim Rifət, eləcə də bunu yeni türk əlifbasına köçürən Orxan Şaiq bir sıra sözləri, ifadələri, hətta bütöv cümlələri – fikirləri ya başa düşməmişlər, ya da təhrif etmişlər. Məsələn, müəllim Rifət “bələmək” sözünü “bəlləmək” mənasında başa düşmüşdür ki, türkmənlərdə bu söz “qundamaq” deməkdir. “şillə”, “səksənmək” sözlərini türk alimlərinin anlamadıqları halda onların türkməncə qarşılığı “şappat” və “diksinmək”dır. Türk nəşrlərində “günü” sözü “qısqanmaq”, “çaxmaq”, “alov”, “qarmalamaq” sözü isə “qaranlıqda o tərəf bu tərəfə hərəkət etmək” kimi izah olunmuşdur və s. Əsərdə çox tez- tez “payız” mənasında “güz” sözü işlədilir ki, bu da “güzlük” (payızlıq taxıl), güzəm (payız yunu) sözlərində, yaxud “yayda – yaylağa, payızda – güzdəyə” kimi atalar sözlərində öz izini saxlamışdır” (50, 52-53). Nazif Ələkbərli haqlı olaraq göstərir ki, “Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında KDQ-nin tədqiq tarixi Orxon- Yenisey abidələrinin artıq oxunmağa başlandığı, ümumən qədim türk yazılı abidələrinə marağın artdığı, dastanın ayrı-ayrı boylarının bədii tərcüməyə cəlb edildiyi bir vaxta təsadüf edir. XX əsrin əvvəlində KDQ artıq türk tədqiqatçılarının da diqqətini çəkir və onun orijinalı əsasında ilk bütöv nəşr hazırlanır. Kilisli müəllim Rifətin belə bir işə girişməsi bir çox türk tədqiqatçılarını da KDQ-nin ədəbi tarixi mənşəyinə, Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|