Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
135 yerlərin adının çəkildiyini qeyd edərək, “Dədə- Qorqud”un Azərbaycanla bağlı olduğunu vaxtilə müxtəlif məqsədlə Qafqaza gəlmiş alimlərin, səyyahların fikirlərinə istinadən göstərir: “Adam Oleari hələ 1638-ci ildə Dərbənddə olduğu zaman, azərbaycanlılardan Dədə-Qorqud hekayələrini eşitdiyini, Qazan xanın və arvadı Burla xatunun, eləcə də Dədə Qorqudun özünün burada qəbirləri olduğunu qeyd etmişdir. Həmin əsrin ortalarında Şamaxıya gəlmiş səyyah Övliya Çələbi isə öz səyahətnaməsində Dərbənddə Dədə Qorquq qəbri olduğunu və Şirvanlıların bu qəbrə böyük ehtiram bəslədiklərini, hətta etiqad etdiklərini yazır” (22). Həmid Araslı araşdırmalarında nağıllardakı atalar sözlərilə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarındakı və Nizami əsərlərindəki ifadələri də eyniləşdirilir: “Azərbaycan nağıllarında qəhrəmana qorxulu səfərdə təsadüf edənlər “Sən hara, bura hara, quş gəlsə, qanad sala r, qatır gəlsə, dırnaq salar” - deyə müraciət edirlər. “Dədə Qorqud” dastanlarında da elçiliyə gələn Qorqud ataya Dəli Qarcar belə müraciət edir: “Ayaqlılar buraya gəldiyi yox, ağızlılar bu suyumdan içdiyi yox... burada ney lərsən?” (22). Bu ifadəni biz Xosrovun dalınca tənha yola çıxmış Şirinə təsadüf edən Şapurun danışığında da görürük. O bu hadisəyə təəccüb edib belə deyir: Budu göft: ey pəri peykər, çe mərdi? Pəri gər nisti, inca çe kərdi? Ki şir inca rəsəd bizur gərdəd Və gər mar ayəd, inca dur gərdəd” (22, 185). Həmid Araslı dastanı nəinki araşdırmış, tədqiq edərək çap etdirmişdir, həm də onu vurulan damğalardan var qüvvəsi ilə müdafiə etmişdir: “Xalq düşməni M. C. Bağırov 1951-ci ildə “Dədə Qorqud” dastanlarını 136 millətçilik təbliğ edən pantürkist, panislamist bir abidə adlandıraraq, bu dastanların Azərbaycanla heç bir əlaqəsi olma dığını iddia edirdi. Bu iddia tamamilə əsassızdır. Məlum olduğu üzrə, V. İ. Leninin qeyd etdiyi kimi, panislamizm XIX əsrin ortalarında, pantürkizm isə birinci dün ya müharibəsi ərəfəsində ortaya çıxmış cərəyanlardır. X-XI əsr şifahi ədəbiyyat abidəsini pantürkizm, panislamizm abidəsi kimi qiymətləndirmək özü sovet elminə ziddir. M. C. Bağırov bu əsərin dilinin də hətta Azərbaycan dili olmadığını iddia edirdi. Bu iddia da tamamilə əsassızdır” (20). Həmid Araslı XIX əsrdən başlayaraq Dədə Qorqud haqqında aparılan geniş tədqiqatlar nəticəsində bu adın qazax, qırğız, başqırd, türkmən kimi bir çox türk xalqlarının şifahi ədəbiyyatında əfsanəvi övliya, aşıq piri kimi xatırlandığını aydınlaşdırmışdır. Alim həmçinin Dədə Qorqudun şəxsiyyəti məsələsinə də aydınlıq gətirərək onun adının müxtəlif tarix və əfsanələrdə çəkildiyini, Qədim Şərq tarixçilərinin əsərlərində (Rəşidəddin Nəvai) bəzən İsa, bəzən Oğuz, bəzən Məhəmməd, bəzən xəlifələr müasiri kimi göstərildiyini qeyd edir. Qəbrinin Dərbənd, Sırdərya sahili və Əxlatda olmasını isə alim onun tarixı şəxsiyyət kimi deyil, Xızır kimi əfsanəvi şəxsiyyət olması ilə bağlayır və bildirir ki, bu ad İslamiyyətdən əvvəl də bəzi yerlərdə müşgülü-bilici, bəzilərində ozan- baxşı piri kimi tərənnüm olunmuşdur. Həmid Araslının fikrincə, bütün bunlar Dədə Qorqudun “Kitabi-Dədə Qorqud” əsərinin müəllifi olduğunu düşünənlərin yanıldığını isbat edir: “Dastanlar müəyyən bir şəxsiyyətin əsəri deyildir. Dastanların müxtəlif zamanlarda, müxtəlif ozanlar tərəfindən yaradılmasını bu dastanlar arasında olan ziddiyyətdən, müəyyən şəxsiyyətlərin ayrı-ayrı dastanlarda başqa-başqa şəkildə 137 verilməsindən də aydın görmək olur. (Qazan bəyin oğlu U ruzun “Uruzun əsir getdiyi boyda” hələ on beş yaşına qədər heç bir müharibə görməyib on beş yaşında atası ilə sərhədlərə çıxması göstərildiyi halda, “Qazanın əsir alınması boyu”nda atası əsir düşdükdən sonra doğulan Uruzun onu xilas etməsi söylənilir) (23, 32). Həmid Araslı XV əsrdə yaşamış, “Leyli və Məcnun” əsərinin müəyyən fəsillərini tərcümə etmiş Azərbaycan şairi Ətainin də həmin poemada Dədə Qorqud adını bir neçə dəfə təkrar etdiyini, Drezden kitabxanasında olan “Atalar sözləri”ndən, Topqapıda tapılmış əlyazmasındakı məlumatlardan başqa Dədə Qorqud adı ilə bağlı nəsihətamiz fikirlər də verildiyni qeyd edir: “Xoş demiş Qorqud təhəmmül xoş durur, Hey şəkər tək qəhri udmaq nuş durur, Pişqədəmlər sözün eşitmək gərək, Hər nə kim pirlər demiş, etmək gərək” (107, 8). Beləliklə, Həmid Araslı tarixdə Dədə Qorqud adlı bir adamın olması haqqında heç bir iz olmadığını söyləyir, Dədə Qorqudun dastanın iştirakçılarından biri ola raq çətin zamanlarda gəlib xalqa kömək edib, qəhrəmanlıq göstərən gənclərə ad qoyduğunu, qəhrəmanlar qalib olduqları zaman şadlıq çalıb, nəsihət verdiyini bildirir. Alim Dədə Qorqudun bir mifik şəxsiyyət olduğunu qeyd edir, onun xalq içərisində yanlış qoyduğu dörd ad haqqındakı mənzuməni misal çəkir: “Gəlinə ayran demədi o Dədə Qorqud, Ayrana doyran demədi o Dədə Qorqud, İynəyə tikən demədi o Dədə Qorqud, Tikənə sökən demədi o Dədə Qorqud” (107, 8). Alimin fikrincə, xalq gəlin gəldikdən sonra oğulu ata- anadan ayırdığı üçün ona ayran, ayranı yeyənin Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|