Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
141 quyuya salınması və beşikdə qoyub getdiyi oğlu Uruz tərəfindən qurtarıldığından bəhs edildiyini, ata məhəbbətinin, igidliyin, xalqa, vətənə sədaqətin, təvazökarlığın tərənnüm olunduğunu bildirir (106, 12). “İç oğuzun dış oğuza ası olması” boyunda isə, alimin fikrincə, bu qəhrəmanların öz aralarındakı çəkişmələrindən danışılır. H. Araslı belə bir qənaətə gəlir ki, on iki dastandan beşi basqınçılara qarşı mübarizə, beşi əsatir, ailə-məişət mövzularına həsr edilmişdir. İki dastanda isə (“Eynək” və “Seynək”) basqınçılıq əhval-ruhiyyəsi vardır (20). Dastanın araşdırılmasında Həmid Araslı “Kitabi- Dədə Qorqud”da İslam dininin təsirinin çox az olduğunu bildirmiş, qəhrəmanların “kafirlərlə” müharibəsinə, Kərbəla hadisələrindən xəbərdar olmalarına, namaz qılmalarına, dastanda Allah, Məhəmməd və başqa dini adların dəfələrlə təkrarlanmasına baxmayaraq, İslam di- ninin dərin və əsaslı kök salmadığını göstərmişdir. Alimin fikrincə, dastanda bütpərəstlik əlamətlərinə daha çox təsadüf olunur, insanlar Allahdan çox təbiət qüv- vələrinə etiqad edirlər. Dini təbliğat aparan ərəb, fars ruhanilərini “saqqalı uzun tat əri”, əzan verməyi isə banlamaq adlandırırlar, boylarda qadın, ata, ana, qardaş, at da Allah, Məhəmməd və Quran kimi müqəddəs sayılır. Hətta “Dəli Domrul” boyunda Allahın adi insan kimi xudbin, məğrur və tərif sevən kimi verildiyini, Əzrayılın isə real qəhrəmandan zəif göstərildiyini bildirən Həmid Araslı dastanda xalqın öz qəhrəmanını dini qüvvələrdən üstün tutduğu qənaətinə gəlir. Həmçinin alim, qəh- rəmanların İslam dininin haram buyurduğu şərab içərək, onu din nümayəndələrinin qarşısında da təriflədiklərini qeyd edir. Dastanda İslam dininin təsirinin azlığına misal olaraq, alim dastandakı andları göstərir: ““Dədə Qor- qud”da andlar da ma raqlıdır. Heç bir yerdə qəhrəman 142 Allaha, peyğəmbərə deyil, “Qılıncıma doğranayın”, “Oxuma sancılayın”, “Torpaq kimi sovrulayın”, “Oğlum doğmasın, doğsa da on yaşına varmasın” deyə real hadisələrə and içirlər, dualar isə çox sadə və təbiidir: “Sağ varıb əsən gələsən, uğrun açıq olsun”, “Yerli qara adağın yıxılmasın”, “Çalışında qara polad üz qılıncın kütəlməsin”, “Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsin” və s. Yaxud: Dədə Qorqud söylədi ki, düşmənin Ölüsü ölsə sevinməsin kimsənin, Necə kim bu cümlə başlardan keçər, Cümlə aləm həm bu şərabdan içər” (107, 6-7). Həmid Araslı “Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlı araşdırmalarında ailə münasibətlərindən xüsusilə danışır. Buna misal olaraq “Qazan xanın evinin yağmalanması” bo yunda Qazan xanın savaş zamanı məhz qoca anası üçün narahat olub, düşməndən yalnız anasını istədiyini alim belə qeyd edir: “Bu dastanda ana məhəbbəti çox parlaq təsvir olunmuşdur. Var-yoxu və bütün ailəsi əlindən çıxmış Qazan hər şeydən çox qoca anasını düşünür. O, qoca qarının müharibə zamanı at ayağı altında qalacağından qorxur. Odur ki, döyüş başlanmadan çağırıb düşməndən anasını istəyir. Lakin onun anasını vermirlər, o vuruşmağa məcbur olur. Eyni zamanda Qaza nın oğlu Uruzun Şöklü Məliyin zinda- nında anasıyla olan söhbətini bizə belə təqdim edir: “Eposda Uruz namuslu, mərd, qorxmaz bir gənc kimi təsvir olunur. O gəncliyindən doymamışdır, yoldaşlarından ayrılmaq, həyatın gözəlliklərindən məh- rum olmaq istəmir. Lakin namus yolunda bunların hamısını fəda etməyə hazırdır. O, anasını düşmənlər tanımasın deyə hər şeyə, hər zülmə dözür. Anasını çağırıb tapşırır: “Mənim üzərimə gəlməyəsən! Mənim üçün ağlamayasan! Qoy məni, qadın ana, çəngələ 143 vursunlar. Qoy ətimdən çəksinlər, qara qovurma eləsinlər! Olar bir yedikdə sən iki yegil! Səni bilməsinlər, duymasınlar!”. Anasına təsəlli verib “sən sağ ol, atam sağ olsun” deyir”. “Qazanın dustaq olduğu boy”da oğlu Uruzun onu xilas etməsini, Dəli Domrul boyunda Allahın Dəli Domrulun canı əvəzinə can istədiyi zaman ona ata- anasının deyil, arvadının can vermək, Allaha yalvarıb özünü ərinin əvəzinə qurban etmək istədiyini göstərir. Bu baxımdan Həmid Araslı dastandakı qadın obrazlarını da xüsusi təhlil edir, hər bir boydakı qadınların qəhrəmanlığını ayrıca təhlil edir: “Dədə Qorqud” dastanında qadın cəmiyyətin bir üzvü kimi qiymətləndirilir. Burada qadınlar igid və sədaqətli göstərilirlər. Onlar qoçaqlıqda kişilərdən geridə qalmırlar. Evlada məhəbbət göstərir, ata-anaya hörmət bəsləyirlər. Dirsə xanın qadını oğlunun ovdan qayıtmadığını gördükdə atına minir, qırx incəbel qız ilə onu dağlarda axtarır, yaralı oğlunu tapıb gətirir. Qazanın oğlu Uruz əsir düşdüyü zaman boyu uzun Burla xatın onu qurtarmağa gedən ərinin dalınca düşmən ilə vuruşmağa gedir. Özünü yaralanmış ərinə yetirir. Vuruşmada adlı-sanlı qəhrəmanlarla bir yerdə iştirak edir, şücaət göstərir. Beyrəyin nişanlısı Banıçiçək, gedəcəyi oğlanla ox atır, at çapır, güləşir. Nişanlısını qəhrəman gördükdən sonra evlənməyə razı olur. Qanturalının nişanlısı əri ilə birlikdə müharibə edir. Ya ralanmış, atı oxlanmış ərinə özünü yetirir. “Yağının bir ucu mənim, bir ucu sənin” deyib vuruşur, sevgilisini ölümdən qurtarır. Dəli Domrula canı əvəzinə Əzrailə vermək üçün can lazım olur. Atası, anası rədd edir. Ancaq onun qadını: “Bir canda nə var ki, sənə Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|