Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
151 məqalədə, “Qutadqu bilik”dən və Orxon kitabələrindən bəhs edir, birincini Orxon abidələrinin inkişafı və təkamülü kimi qiymətləndirir. A. Musaxanlının fikrincə, KDQ “lisan və mündəricəsi ilə ilk azəri əsəridir...” “Oğuznamə” isə Azərbaycan torpaqlarının ərəb işğalından qat-qat əvvəl “türklər arasında bir kitab halında bulunmuşdur” (212). Deyil ənlərə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının 1934- cü ildə sədri olmuş M. K. Ələkbərlinin həmin ilin av- qustunda Moskvada keçirilmiş I Ümumittifaq Yazıçılar qu rultayındakı hesabat məruzəsini də əlavə etmək lazımdır. Həmin məruzədə də eposdan bəhs edilmiş, fəqət o, yanlışlıqla, həm də lüğət kimi təqdim edilmişdir. “Ki tab”ı X əsrin məhsulu edən M. K. Ələkbərli Dədə Qorqudu real şəxsiyyət, lüğət və dastanların müəllifi kimi təqdim etmişdir. O, eyni fikri 1935-ci ildə işıq üzü görən “Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabında da təkrar etmişdir (212). Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, onun öz dövrü üçün çox cəsarətli hesab edilə biləcək bu fikirləri M. K. Ələkbərlinin sonradan repressiyaya uğramasının əsas səbəblərindən biri olmuşdu. Görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Kamal Talıbzadə yazırdı: “Tarix boyu Azərbaycan yazıçıları, bədii söz ustaları olmazın işgəncələrə, təzyiqlərə məruz qalmışlar. Bircə sovet hakimiyyəti illərində yüzlərlə Azərbaycan yazıçısının uzaq Sibir çöllərinə göndərilib məhv edilməsini, on illərlə qaranlıq zindanlarda saxlanılıb qətlə yetirilməsini, İkinci Dünya müharibəsinin qızğın atəş nöqtələrinə sürgün edilməsini xatırlamaq kifayətdir”. Təbii ki, belə ziddiyy ətli bir dövrdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının yurdumuzun istedadlı qələm sahiblərini öz ətrafına yığaraq fəaliyyətə başlaması çox çətin idi. Bir tərəfdən pərakəndəliyə son qoyulur, digər tərəfdən isə yazıçılar 152 sovet ideologiyasına xidmət etməli, onun prinsipləri əsasında yazıb-yaratmalı idilər. Əlbəttə, çətin bir şəraitdə xalqa və ədəbiyyata xidmət etmək, onun inkişafına nail olmaq həyat bahasına başa gəlsə də, milli təfəkkür sahibləri bu ağır işin öhdəsindən gəlməyə çalışırdılar. Qaranlığın içində işıq yandırmağın nə demək olduğu aydındır. O dövrün yazıçı və şairləri bəzən də sovet prinsiplərini qalxan kimi əllərində tutaraq onun arxasında milli düşüncənin, şüurun məhsulu olan bədii yaradıcılıq nümunələrini hifz etməyə çalışırdılar (151). Ağır repressiya şəraitinə baxmayaraq, “30-cu illər KDQ- yə marağın artdığı dövrdür. Şair və müəllim Ə. C. Sultanzadə “Ədəbiyyat qəzeti”nə göndərdiyi məktu- bunda təklif edirdi ki, KDQ şifahi deyil, yazılı ədəbiyyatımızın ilk abidəsi və tarixi şəxsiyyətin ədəbi irsi hesab e dilməlidir”. 1939-cu ildə KDQ ilk dəfə Azərbaycanda H. Araslının tərtibi, redaktəsi və ön sözü ilə çap olunmuşdur. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, dastanın 1962 və 1978-ci il nəşrləri də H. Araslı tərəfindən hazırlanmış, ön söz də onun tərəfindən yazılmışdır. “Aşıq yaradıcılığı” monoqrafiyasında (1960) müəllif KDQ-yə xüsusi yer vermişdir. “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin I cildində (1960) KDQ haqqında bölməni də H. Araslı yazmışdır. H. Araslı eposu Azərbaycan dastanlarının ən qədim nümunəsi adlandırır, onun X- XI əsrlərin köçəri həyatına aid olduğunu göstərir, böyük tarixi və bədii məziyyətlərindən söz açır. Ədəbiyyatşünasın fikrincə, dastandakı poetik forma, məzmun ibtidai şəkli, nəsr dili isə qafiyələnən cümlələrdən ibarət ahəngdar dildir. O, ümumən, əsərin canlı, obrazlı, zəngin xalq dilində yazıldığını qeyd edir. Qəhrəmanlığın əsərdə rolu bir daha təsdiqlənir, eyni zamanda qarətçilik, qəbilə çəkişmələrinin, tayfa mübarizəsinin mövcudluğu da etiraf olunur. H. Araslının 153 fikrincə, əsərə İslam dininin təsiri çox azdır, qəhrəmanlar şərab içirlər və s. Alim belə hesab edir ki, Dədə Qorqud əsərin müəllifi yox, iştirakçısıdır” (212). H. Araslı ilə təxminən eyni vaxtda ədəbiyyatşünas M. Rəfili də eposun tədqiqi ilə məşğul olmuşdur. Tədqiqatlarında bütünlüklə H. Araslının dərc etdirdiyi mətnə istinad edən M. Rəfili bir sıra məqalələrində (191), rus dilində qələmə aldığı “Qədim Azərbaycan ədəbiyyatı” kitabında (192), eləcə də 1944-cü ildə müdafiə etdiyi və Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə həsr etdiyi doktorluq d issertasiyasında eposdan ətraflı bəhs etmiş, onu Azərbaycan mədəniyyətindəki yüksəlişin başlanğıcı kimi qiymətləndirmişdir. M. Rəfili “Kitab”da təsvir edilən hadisələrin Homerin “Odisseya”sı, Roland dastanları və Nibelunq nəğmələri, İqor polku haqqında dastan və s. ilə səsləşdiyinə diqqət çəkərək “Odisseylə Basatın, Polifemlə Təpəgözün yaxınlığını epik abidələrin qaynaq yaxınlığı ilə əlaqələndirir, alman alimi Ditsin Homerin Şərqə səyahət etməsi mülahizəsinə haqq qazandırır”. Həmid Araslı ilə eyni mövqedən çıxış edən ədəbiyyatşünasın sözlərinə görə, “Kitabi-Dədə Qorqud” XI əsrin abidəsidir və bu dövr Azərbaycan mədəniyyətinin səviyyəsini əks etdirir”. KDQ-də ilk dəfə realist təhkiyənin fantastik obrazlarla, qəhrəmanlığın mifoloji motivlərlə çulğaşdığını göstərən M. Rəfili dastan haqqında bir çox elmi konfranslarda çıxış etmiş, eynən Həmid Araslı kimi özünü zərbə altına qoysa da, onu daim müdafiə etmişdir (41). XX əsrin 50-ci illəri Kitabi-Dədə Qorquda münasibətin əsaslı şəkildə dəyişdiyi və olduqca mənfi bir şəkil aldığı illərdir. İş o yerə çatmışdı ki, bu mövzu orta məktəb dərsliklərindən belə çıxarılmışdı. Təsadüfi deyil ki, həmin dövrdə Cəfər Xəndan, Mirzağa Quluzadə və b. Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|