Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
154 bu kimi alimlər susmağa və mövqelərini dəyişməyə məcbur qalmışdılar. Bununla belə, Həmid Araslı və Mikayıl Rəfilinin yolunu davam etdirən Ə. Dəmirçizadə, M. Arif, Ə. Sultanlı, M. Təhmasib, H. Əfəndiyev dəyərli əsərlər yazmaqda davam edir, ana kitabımızın ədəbiyyat tariximizdə layiq olduğu şərəfli yeri yenidən tuta bilməsi üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Məsələn, dastanı dil baxımından tədqiq edən Ə. Dəmirçizadə onun mətni, leksik tərkibi, fonetik-qrammatik xüsusiyyətləri barədə bu gün də öz dəyərini saxlayan düşüncələrini ortaya qoymuş və bildirmişdi ki, “epos IX-X əsrlərə aiddir və şifahi də olsa mükəmməl bir ədəbi dildə yazılmışdır. Dastanlarda nəsr aparıcıdır, nəzm isə sərbəst xarakterlidir” (72, 23; 73, 5; 74, 43). M. Arif, Ə. Sultanlı, M. Təhmasib və b. bu kimi alimlər “Kitab”la bağlı tədqiqatlarında məhz Həmid Araslının çap etdirdiyi mətndən çıxış etmiş, dastanın tarixi, mədəni, mənəvi və əxlaqi keyfiyyətlərini çox yüksək dəyərləndirmişlər. Məsələn, “Kitabi-Dədə Qorqud”u sırf folklor nümunəsi kimi gözdən keçirən M. Arif onu X- XI əsrlərə aid etmiş və yazmışdır: “Dədə- Qorqud dastanları X-XI əsrin yadigarı olub, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ana dilində qələmə alınmış ilk böyük ədəbi abidədir”. Bununla da o, faktiki olaraq Həmid Araslı ilə eyni mövqeni paylaşmışdır. (45, 3; 44, 17-18). Eyni yolla gedən Əli Sultanlı sözügedən abidənin Avropa folkloru ilə əlaqələrini tədqiq etmiş, Həmid Araslı və Mikayıl Rəfilidən sonra, bu problemin ətraflı öyrənilməsində böyük rol oynamışdır (146; 147). Abidənin yaranma və yazıya alınma tarixləri, dastandakı obraz və personajlar, onların ilk növbədə də Dədə Qorqudun şəxsiyyəti və s. məsələlərə geniş yer ayıran Ə. Sultanlı Dədə Qorqudun dastanın ilk yaradıcısı 155 olduğunu, eposun İslamdan çox-çox öncəki əsrlərdə ərsəyə gəldiyini bildirmişdir. “Kitabi- Dədə Qorqud”un dərindən öyrənilməsi və təbliğində M. H. Təhmasibin xüsusi rolu və payı var. O da öz araşdırmalarında daha çox H. Araslının nəşrinə üstünlük vermiş, yeri gəldikcə alimin fikirlərindən çox sayda sitatlar gətirmişdir. Onun bu sahədə araşdırmaları 40- cı illərdən başlayır. Alim “Kitab”a həsr etdiyi məqalələrində eposun ayrı-ayrı məqamlarına diqqət çəkərək, “Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy”la Homerin “Odisseya”sını, “Sindibadnamə”ni, Quzey Qafqaz xalqlarının müştərək abidəsi olan “Nart” dastanlarını tutuşdurmuşdur (154). H. Araslı nəşrlərinin elmi redaktoru da məhz M. H. Təhmasib olmuşdur. Bu sırada H. Əfəndiyevin də adını xüsusi vurğulamaq lazımdır. “Kitab”ı Azərbaycan bədii nəsrinin ilk və ən qədim nümunəsi hesab edən H. Əfəndiyev Həmid Araslının yolu ilə gedərək, onun Azərbaycan coğrafiyası və tarixi ilə sıx bağlılığını xüsusi vurğulamış, ayrı-ayrı boyları, onların ideya və sənətkarlıq özəllikləri- ni diqqət mərkəzində saxlamış, “Kitabi-Dədə Qorqud”un hər boyunun ayrıca bir qəhrəmanlıq hekayəsi olduğunu söyləmişdir. Onun fikrincə, qəhrəmanların simasında real həyati cizgilər fövqəladə, xəyali və əfsanəvi xüsusiyyətlərlə birləşir, O, yazır ki, əsərin dili musiqili, ahəngdar, şeirə yaxın bir dildir (75). “Kitabi- Dədə Qorqud”un Azərbaycan ana dilimizdə gerçəkləşdirilən növbəti nəşri Fərhad Zeynalov və Samət Əlizadənin adı ilə bağlıdır (172). Həmin nəşrdə mətnin çağdaş şəkli ilə yanaşı, onun keçmiş Azərbaycan əlifbası, yəni kiril hərfləri ilə orijinalı verilmişdir. “Tükənməz xəzinə” adlı ön sözdə eposun əvvəlki tədqiqatçılar, o cümlədən Həmid Araslı tərəfindən araşdırılması və nəşri barədə qısa məlumatla yanaşı, 156 dastandakı obrazlar, “Kitab”ın məzmun, ideya-bədii xüsusiyyətləri barədə də bilgilər yer almaqdadır. Müəlliflər burada aşağıdakı tezislərlə çıxış etmişlər: “1. KDQ- də ən qədim dini-mifoloji təsəvvürlər və bəzi adət-ənənələr oğuzların ibtidai dövrünə, yəni eramızın III-IV əsrlərinə təsadüf edir. 2. KDQ- də cərəyan edən hadisələr VI-VIII əsrləri əks etdirir. 3. Qorqud dastanların yaradıcısı deyil, iştirakçısı və obrazlardan biridir. 4. KDQ boyları şifahi şəkildə VI-VIII əsrlərdə formalaşmağa başlamış, VII-IX əsrlərdə tam təşəkkül tapmışdır. 5. KDQ boylarının ilk qələmə alınması X əsrdən əvvələ təsadüf edir. 6. KDQ- nin əlyazma nüsxələri artıq XIV əsrdə mövcud idi. 7. KDQ- nin “Müqəddimə”si abidənin yazıya alındığı dövrdən mövcuddur” (172, 5). “Ön söz”də müəlliflər O. Ş. Gökyayın, M. Erginin və H. Araslının hazırladıqları nəşrləri “ən mükəmməl nəşrlər” kimi dəyərləndirmişlər. XX əsrin 70-80-ci illərində eposun tədqiqat i stiqamətləri sırf ədəbi-tarixi kontekstdən çıxaraq daha geniş məzmun qazanmış, yeni və orijinal araşdırma metodla rı ortaya çıxmışdır. Bu sırada Süleyman Əliyarlı, Elməddin Əlibəyzadə, Pənah Xəlilov, Əjdər Fərzəli, Tofiq Hacıyev, Samət Əlizadə, Kamil Vəliyev, Aydın Məmmədov, Kamal Abdullayev, Mirəli Seyidov, Azad Nəbiyev, İsrafil Abbaslı kimi tədqiqatçıların adını çəkmək lazımdır. Onlardan Süleyman Əliyarlı (85; 175), Elməddin Əlibəyzadə (83), Pənah Xəlilov (100; 7) və Əjdər Fərzəli (90) məsələyə daha çox tarixi-coğrafi, Tofiq Hacıyev (91), Samət Əlizadə (172), Kamil Vəliyev Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|