Vüsal SƏFİyeva
Yüklə 0,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
148 məzmununa və bədii-poetik spesifikasına nəzər salmağa yönəldir” (212). Alim bildirir ki, XX əsrin 20-ci illərinin başlarında KDQ ilə ilk dəfə fundamental surətdə Əmin Abid məşğul olmuşdur: “O, “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyat tarixi”nin I cildinin böyük bir qismini KDQ- yə və digər oğuznamələrə həsr etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatını ümumtürk ədəbi kontekstində araşdıran Ə. Abid KDQ-ni “Əşirət dövrünə aid ən qədim vəsiqə”, oğuznamə hesab edir, onun yazıya alınması, ifadə etdiyi geniş tarixi informasiya, dastanın boyları və obrazları, bədii-poetik səciyyəsi haqqında maraqlı mülahizələr irəli sürür” (212). 170 ildən artıq dünya şərqşünaslarının diqqətini cəlb edən “Kitabi-Dədə Qorqud”un ilk azərbaycanlı tədqiqatçısının Əmin Abid olduğunu bildirən Əli Şamil də göstərir ki, “Ə. Abidin 1926-cı ildə “Maarif və mədəniyyət” jurnalının 2-3-cü nömrələrindəki “Azəri ədəbiyyatında türkcənin təkamülü” və “Maarif işçisi” jurnalının 1927-ci il 3, 4 6, 7-ci nömrələrindəki “Heca vəzninin tarixi” məqalələrində “Kitabi-Dədə Qorqud”dan nümunələr verilmiş, haqqında söhbət açılmışdır. Müəllif yazırdı: “Dədə Qorqud” kitabının bu nüsxəsinin (Drezden nüsxəsi nəzərdə tutulur – Ə. Şamil) hər nə qədər müsəlmanlığın Oğuzlar tərəfindən qəbulundan sonra köçürüldüyü məlum olursa da, fəqət mündəricatı istər mövzu, istər yazı üsulu etibarı ilə olsun tamamən vəznli nəsr dövrünün xarakterini göstərir” (147). Ə. Abidin qələmə aldığı, fəqət bu günə qədər hələ də çap olunmamış “Oğuznamə”, “Kitabi-Dədə Qorqud”un mətni haqqında məlumat”, “Azərbaycan folklo ru” və s. kimi son dərəcə dəyərli əsərlərində “Kitab”a geniş və əhatəli elmi nəzər salınmışdır.* 149 * “Kitabi– Dədə Qorqud”un tədqiqi ilə məşğul olan alimlərimizin əksəriyyəti dastanın Azərbaycan xalqına məxsus olduğunu sübut etməyə çalışarkən böyük rus şərqşünası, akademik V.V. Bartoldun 1930-cu ildə dərc etdirdiyi “Türk eposu və Qafqaz” məqaləsindəki “Qorqud adı ilə bağlı olan epik silkin Qafqaz mühitindən kənarda yaranmış olduğunu təsəvvür etmək çətindir” cümləsinə istinad edirlər. Ə. Abid yazırdı: “Qorqud kitabındakı mənbələrin cərəyan etdiyi coğrafi yerlər də əski Azərbaycan sahəsinin dəxi tamamilə daxil olduğu göstərilməkdədir... misalların içində zikr olunan və zəmanəmizcə məlum olan yerləri başdan ayağa qədər gözdən keçirəlim. Mardin qələsi, Bayburt hisarı, Aq hisar, Trabzon, Qara dəniz, Qadlıq dağ, Axbaza, Gürcüstan ağzı, Göycə dənizi, Gəncə, Dəmir qapı, Qara Dərbənd, yaxud Darvand... Bu yerləri xəritə üzərində bir- birinə bağlarsaq bu nəticəyi əldə ediriz: İndi Şərqi Anadolu adlanan Qara dənizdən Dərbənd şəhərinə qədər uzanan bir sahə... Cənubi Qafqaz da buraya daxildir. Bir də hər nə qədər ad zikr olunmuşdursa da vəkələrin gedişindən Şimali İranın (Cənubi Azərbaycanın) da bu sahənin cənub ətəyini təşkil etdiyini təxmin ediriz. Məsələn, Dərbənd və Gürcüstana kafirləri çapıb yağma etməyə gedərkən axar sulardan keçildiyindən bəhs edilir ki, heç şübhəsiz bunlar Kür və Araz nəhirləri ilə qollar ıdır” (147). Nazif Ələkbərlinin fikrincə, “ədəbiyyatşünasın ən əsas qənaətləri Azərbaycan ədəbiyyatının KDQ ilə başlamadığını və bu abidənin Azərbaycan gerçəkliyi ilə * Əmin Abidin yuxarıda adı çəkilən məqalələri 2016-cı ildə AMEA Folklor İnstitutu tərəfindən nəşr olunmuş “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi” kitabına salınmışdır. Bax: Əmin Abid ( Əhmədov). Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2016, 240 s. 150 doğmalığını sübut etmək olmuşdur”. O yazır ki, “1923- cü ildə tədqiqatçı M. Mirbağırov KDQ haqqında məqalə çap etdirmişdir. Məqalədə KDQ-dən “əski türk ədəbiyya- tı nümunələri” kimi bəhs edilir, dastanlardakı obrazlar, örnək kimi götürüləsi fədakarlıq və qəhrəmanlıqlar, oğuzların tarixi və məişəti ilə bağlı epizodlar təhlil olu- nur. 30- cu illərin ədəbiyyatşünasları KDQ-dən bu və ya başqa dərəcədə bəhs etmişlər. KDQ görkəmli dilçi, ədəbiyyatşünas və türkoloq B. Çobanzadənin diqqət mər- kəzində olmuş, o, dastanları yüksək qiymətləndirmişdir. Təəssüf ki, Orxon-Yenisey abidələri, “Kodeks Kumanikus”, “İbn Mühənna lüğəti” və s. əsərlər barədə ge niş tədqiqat aparmış B. Çobanzadənin KDQ haqqında yazdığı elmi əsər indiyədək tapılmamışdır” (212). Həmid Araslıya qədər eposla məşğul olmuş tədqiqatçılardan söz açarkən, H. Zeynallının 1928-ci ildə A. Şaiq, A. Musaxanlı və C. Əfəndizadə ilə birlikdə qələmə aldıqları “Ədəbiyyatdan iş kitabı”nı da qeyd etmək lazımdır (171). Həmin kitabın I hissəsində, daha dəqiq desək, H.Zeynallının “Xalq ağız ədəbiyyatı” adlı yazısında “Kitab”dan da söz açılır və deyilir ki, “Dədə Qorqud “hekayələrində” fərdiyyətçilik psixologiyası, mal- mülk məsələsi çox qabarıq şəkildə ortaya çıxır, hətta Dədə Qorqud kimi dünya görmüş ozanlar da el həyatın- dan ayrılıb “öz xanına” mənsub mənzumələr yazmağa girişirlər. H. Zeynallı KDQ boylarına sinfi baxımdan, bir qədər də ehtiyatla yanaşmışdı. O, belə bir fikir söyləyir ki, “Orxon kitabələri”, “Qutadqu bilik”lər heç bir zaman nə ruhunu, nə dilini, nə də üslubunu dəyişə bilməyib, əsrlər boyu birər abidə halında saxlanılacaqdır” (170, 28). Eyni kollektiv tədqiqat əsərində KDQ-dən bəhs edən A. Musaxanlının “Qutadqu bilik” və “Kitabi-Dədə Qorqud” adlı məqaləsi də dərc edilib və müəllif həmin Yüklə 0,83 Mb. Dostları ilə paylaş:
|