Western caspian
Yüklə 2,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
“Western Caspian” University № 3, 2017 Scientific Bulletin 124 Azərbaycana aiddir: Ərdəbil, Mərənd, Bacərvan, Varsan, Marağa. Ərmi- niyəyə aiddir: Arran, Curzan, Nəşəva, Xilat, Dəbil, Sirac, Suğdəbil, Ərciş, Bəcuneys, Sisəcan və Bab əl-Əbvab [9, s.106]. Nəzərə alsaq ki, Ərminiyəni digər ərəb müəlliflərinin adətən bir neçə Ərminiyəyə bölməsi və Ərminiyənin inzibati bölgü olaraq göstərilməsi (məsələn: İbn Xordadbeh, Bəlazuri) [1, s.136- 137; 4, s.34-35] İbn Rustanın Ərminiyə bölgüsü məsələsinə diqqətlə yanaşmadığını göstərir. Məsələn, İbn Xordadbeh “Kitab əl-Məsalik əl- məmalik”də Ərminiyəni dörd yerə bölür, əs-Sisəcan, Arran, Tiflis, Bərdə, Beyləqan, Qəbələ, Şərvanı birinci Ərminiyədə göstərir. Əsas Ərminiyə şəhərləri isə dördüncü Ərminiyədə qeyd edilir: Şimşat, Xilat, Qaliqala, Arciş, Bacuneys. Bunun ardınca qeyd edilir ki, Arran, Sisəcan, Curzan (ikinci Ərminiyə) Xəzər məmləkətində idi [13, s.122; 8, s.13; 6, s.54-55]. Bəlazurinin “Futuh əl- Buldan”ında Şimşat, Qaliqala, Xilat, Ərciş, Bacuneys dördüncü Ərminiyənin tərkibində verilir. Sisəcan və Arran isə birinci Ərminiyənin tərkibində göstərilir [12, s.272-273]. N.M.Vəlixanlı qeyd edir ki, ərəblər hələ Azərbaycan torpağına qədəm qoymamış 639-640-cı illərdə Bizans tərkibindəki erməni torpaqlarını ələ keçirmiş, daha sonra ərəb işğal zonasını idarə edən ərəb canişininin qərargahı Dəbil-Dvində olmuş, özlərindən əvvəlki Bizans üsul-idarəsini saxladıqları üçün bu yerlərin əvvəlki Ərminiyə adını da saxlamışdılar. Daha sonra Albaniya və Gürcüstan ərazilərinə daxil olan ərəblər Qafqazda tutduqları əraziləri, azərbay- canlıların, gürcülərin, ləzgilərin və b.-nın yaşadıqları yerləri də əvvəlki işğal zo- nasına qatmış, bu yerlərin hamısını, idarə etmək asan olsun deyə, əllərində olan Ərminiyə vilayətinin adı ilə adlandırmış, Cənubi Qafqazdakı işğal zonasının idarəsini isə Dəbildə oturan canişinə həvalə etmişlər. Digər bir səbəb isə erməni din xadimlərinin Bizansa qarşı ideoloji mübarizə aparması və Xəlifənin erməni din xadimlərinə xüsusi iltifat göstərməsi idi [4, s.34]. İnzibati bölgü sistemində əvvəllər Sasanilərin idarəçiliyini eynilə tətbiq edən Xilafət [1, s.136] sonrakı bölgünün təkmilləşdirmə zamanı Bizansın da təcrübəsindən istifadə etmiş, Ərminiyə adı və onun bölgüsünü I Yustinianın (527-565) 536-cı ildə keçirdiyi islahatdan miras almışdılar [4, s.34]. Nəticədə etnik sərhədlər pozulmuşdu. Xəzərətrafı tayfalardan və ölkələrdən danışarkən xəzərlər və onlara tabe xalqların qurduğu dövlətlər qeyd edilməlidir. İbn Rusta Xəzər (رزخلا) adlı xüsusi bir bölmədə xəzərlər haqqında məlumatlar vermişdir. O, peçeneqlərlə (ةيكاناجبلا) xəzərlər arasındakı yolun ongünlük meşəlik və səhralıq ərazidən keçdiyini qeyd edir. Bu iki ölkə arasında gedilən, bilinən yol (كولسم قيرط) və məqsədli, xüsusi böyük yollar (ةدوصقم جهانم) yoxdur [10, s.139; 9, s.15-16]. İbn Rusta Xəzər ölkəsinin böyük ölkə olduğunu qeyd edir. Bu ölkə bir tərəfdən böyük dağlara çatır. Bu dağların ucqarlarında tulaslar (سلاوط) və luğarlar (رغول) yaşayırlar. Bu dağ Tiflis ölkəsinə (سيلفت دلاب) qədər uzanır. De Quye luğarların hansı millət olduğunu müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkir [9, s. 16]. Luğardakı (رغ) və quz-ğuzzdakı (زغ) luğarların oğuzların fərqli qolu və ya oğurlar ola biləcəyi ehtimalını irəli sürmək olar. D.A.Xvolson da oğuz varian- “Western Caspian” University № 3, 2017 Scientific Bulletin 125 tını inkar etmir. “Luğar” üçün D.A.Xvolson “qırğız” variantını irəli sürsə də qırğızın ərəbcə (زيخريخ) şəklində yazılması və bu regiondan uzaqda- daha şimal- şərqdə yaşaması, luğarın digər yazılışlarının “Kərğara” (هرغرك) və “Ğaznar” ( غ رانز ) olması onun bu fikrinə ehtiyatla yanaşmağa vadar edir və “ğaznar”ın üzərində dayanmağın vacibliyini qeyd edir. Adın ikinci hissəsinin isə oğuzlarla əlaqələndirilməsini qeyd edir. Tulas isə aydınlaşdırılmamış qalır [9, s.53-54]. İbn Rusta Xəzərlərin ən böyük hakiminin Xəzər xaqanı olduğunu, məlik- lərinin isə “İşa” (اشيا) olduğunu qeyd edir. İbn Rusta Xaqanın sadəcə formal hökmdar olduğu, real hakimiyyətin İşanın əlində cəmləşdiyini qeyd edir [10, s.139]. İşanın “Aşina” nəslinin ərəb variantı olduğunu da güman etmək olar. Xəzərlərin hökmdarları, həmçinin İşa yəhudi dinindədir. Lakin, əsilzadələr və hərbi əyanlar digər xəzərlər kimi türklərin dininə bənzər dinə ( نيد هيبش نيد ىلع كارتلاا) sitayiş edirlər. Bu məlumatdan görünür ki, yəhudiliyin qəbulu xəzərlərdə hansısa siyasi məqsədlə əlaqəli olmuşdur. Belə ki, şəhərlərin adlarını çəkərkən İbn Rusta qeyd edir ki, Saraşin (نشعراس) və Hab Nəla (علن به) şəhərlərində müsəlmanlar yaşayır, onların öz məscidləri, imamları, müəzzinləri və məktəbləri (بيتاتك) var [10, s.140]. Bu onu sübut edir ki, xəzərlərin arasında türklərin təktanrıçılıq dini ilə yanaşı İslam da geniş yayılmışdı. Eyni zamanda İbn Fədlanın “Səyahətna- mə”sində Bulqar hökmdarı tərəfindən Xəlifə əl-Müqtədirə Abdullah ibn Baştu əl-Xəzərinin ( ادبع ىرزخلا وتشب نبا لله ) elçi olaraq göndərilməsi [5, s.1-2; 14, s.69] xəzərlərdə həm bu dinin əvvəldən, həm geniş kütlələrə və geniş arealda yayılmasının, Xilafətlə diplomatik və mədəni əlaqələrin mütəmadi olması nəticəsində Xəzər ölkəsində ərəb dilini bilən diplomatların yetişdiyinin sübutu idi. Qışda əhalinin şəhərlərdə yaşaması, yaz gəlincə ovalıqlara-səhralara çıxma- sını və qış yaxınlaşana qədər oralarda qalmasını məlumat verən İbn Rusta xəzərlərdə yarımköçəri yaşayış tərzinin olduğunu göstərmişdir. Eyni zamanda xəzərlərin hər il peçeneqlər üzərinə hərbi və qarətçi yürüşlər etdiyi məlum olur [10, s.140; 9, s.18]. Əlyazmada xəzərlərə tabe olan burdaslar haqqında da məlumat verilmişdir. Burdaslar xəzərlərin ordusuna yürüşlərdə 10 min süvari verirdilər. İnancları oğuzların inanclarına bənzərdir. İbn Fədlan oğuzların inancları haqqında onların səmadakı “bir Tanrı”ya inandıqlarını [14, s.10], başqırdlarda isə bir neçə tanrı olduğunu, lakin, göydəki rəbbin - Göy Tanrının bunların arasında ən güclü olduğunu bildirir [14, s.20]. Güman ki, başqırd-burdasların dini də oğuzların dininə çox yaxın din imiş və ya İbn Fədlan ruh və ya qüvvələri tanrı kimi qələmə verib. İbn Rusta deyir ki, burdasların bəziləri ölülərini yandırır, bəziləri basdırır. Bu da güman ki, onlarda din fərqliliyinin göstəricisidir. Onların çoxlu dəvələri, davarları, arı balı var və əsas malları samur dərisidir [10, s.140-141]. Xəzərlərə qismən tabe olan bulqarlar haqqında olan qeydlərdə bulqarların Xəzər dənizinə (رزخلا رحب) axan İtil (لتا) adlanan çayın sahilində yaşadığı qeyd Yüklə 2,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|