World Bank Document

49 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mənbə:  EBRD  Transition  Report  2000  və  2001; 
müəlliflərin hesablamaları.  
Qeydlər:  MDB  =  Müstəqil  Dövlətlər  Birliyi;  MġAÖ  = 
Mərkəzi və ġərqi Avropa Ölkələri. 
 
Mənbə:  Azərbaycan  hökuməti  və  Dünya  Bankının 
hesablamaları
 
Diaqram 1.5: Ġnflyasiya və nominal məzənnə 
Diaqram 1.6: Fiskal kəsir (ÜDM-də%) 

---

50 
 
1.6.
 
Azərbaycanın  bazar  iqtisadiyyatına  keçidi  1992-ci  ilin  əvvəlində  baĢlamıĢdır.  Həmin 
dövr üçün qiymətlərin çoxu liberallaĢmıĢ,  yeni  pul  vahidi (manat) tədavülə  buraxılmıĢ,  BirbaĢa 
xarici  investisiyalar  haqqında  Qanun  qəbul  olunmuĢ,  Mərkəzi  Bank  haqqında  Qanun  qüvvəyə 
minmiĢdir.  Bu  addımlar  Azərbaycan  iqtisadiyyatını  keçmiĢ  SSRĠ  dövlətlərində  yaĢanan 
problemlərdən  qorumuĢ,  rubl  məkanından  çıxıĢı  və  daxili  qiymətlərin  dünya  qiymətlərinə 
uyğunlaĢmasını  təmin  etmək  üçün  valyuta  siyasətinin  hazırlanmasını  asanlaĢdırmıĢdır.  1992-ci 
ilin yanvar ayında qiymətlərin liberallaĢdırılmasından sonra ölkədə inflyasiya üçrəqəmli göstərici 
ilə ölçülürdü, lakin sonrakı illərdə inflyasiyanın qarĢısı alınmıĢdır (Diaqram 1.5). Belə ki, xarici 
valyuta  üçün  qara  bazarın  və  çoxsaylı  məzənnələrin  aradan  qaldırılması  milli  valyutanın  geniĢ 
devalvasiyasını tələb edirdi (Diaqram 1.5).  
1.7.
 
Sovet  Ġttifaqının  dağılmasından  sonra  Azərbaycanda  böyük  büdcə  kəsiri  müĢahidə 
olunurdu    (Diaqram  1.6).  Müstəqillik  əldə  olunandan  sonra  Rusiya  tərəfindən  Azərbaycana 
fiskal  transfer  kəsilmiĢdir.  Gəlirlər  tərəfdə  yaranan  irimiqyaslı  kəsir  bir  gecə  ərzində  aradan 
qaldırıla  bilməzdi  və  xərclərin  əhəmiyyətli  dərəcədə  azalmasını  tələb  edirdi  (Diaqram  1.7). 
Həddən artıq qeyri-səmərəli büdcə və kvazi-fiskal xərclərin bölüĢdürülməsi, idarəçiliyin və icra 
potensialının  qeyri-qənaətbəxĢ  olması  ilə  birlikdə  büdcə  xərclərinin  azaldılması  sosial 
xidmətlərin pisləĢməsi və dövlət xərclərinin azalmasına gətirib çıxarmıĢdı.  
1.8.
 
1995-ci 
ildə 
hökumət 
təfərrüatlı 
sabitləĢdirmə  və  struktur  islahatlar  proqramı 
hazırlamıĢdır.    Proqram  Beynəlxalq  Valyuta 
Fondu (BVF) və Beynəlxalq ĠnkiĢaf Assosiasiyası 
(BĠA) tərəfindən dəstəklənmiĢdir. Proqramın əsas 
komponenti  məhdudlaĢdırıcı  pul  siyasəti  ilə 
dəstəklənən 
sərt 
fiskal 
nəzarəti 
olmuĢdur 
(Diaqram  1.6  və  1.7).  Bu  komponent  bazar 
iqtisadiyyatına  keçidin  sürətləndirilməsinə  və 
daxili  və  xarici  investisiyalar  üçün  mühitin 
yaxĢılaĢdırılmasına  yönəldilmiĢ  geniĢ  çeĢidli 
struktur islahatlarla gücləndirilmiĢdir.  
 
 
 
Mənbə: Azərbaycan hökuməti və Dünya Bankının 
hesablamaları.
 
Mənbə: Azərbaycan hökuməti və Dünya Bankının  
hesablamaları.
 
 
 
Diaqram  1.7:  Hökumətin  gəlirləri  və  xərcləri 
(ÜDM-də %) 
 
Mənbə: Azərbaycan Hökuməti və Dünya Bankının 
hesablamaları 
Diaqram 1.8: Cari hesablar balansı (ÜDM-də %) 
21% 

---

51 
 
1.9.
 
Bu  islahatlar  proqramı  kifayət  qədər 
uğurlu  olmuĢdur.  1998-ci  ildə  Rusiya  maliyyə 
böhranı 
və 
1998-1999-cu 
illərdə 
neft 
qiymətlərinin  kəskin  aĢağı  düĢməsi  kimi  xarici 
Ģokların  olmasına  baxmayaraq  makroiqtisadi  və 
maliyyə 
sabitliyi  yaradılmıĢ  və  qorunub 
saxlanılmıĢdır.  1996-2006-cı  illər  ərzində  illik 
artım tempi təxminən 11 faiz təĢkil edirdi. Neft və 
qaz sektorlarının sürətli  inkiĢafı bu artıma dəstək 
verirdi:  neft  və  qaz  sektoru  orta  illik  hesabla  22 
faiz artım nümayiĢ etdirirdi. Qeyri-neft sektoru da 
artmaqda  davam  edirdi:  həmin  dövr  ərzində 
ortaillik  artım  tempi  7  faizdən  artıq  olmuĢdur.  Ġnflyasiya  tempinin  azaldılması  sahəsində  əldə 
olunan uğurlar da böyük təəssürat doğurur. Ġnflyasiya 1990-cı illərin əvvəllərində olan üçrəqəmli 
səviyyədən  1990-cı  illərin  sonunda  birrəqəmli  göstəriciyə  düĢmüĢdür.  1994-1997-ci  illərdə 
büdcə kəsiri əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmıĢdır: qeyri-neft ÜDM-in 12 faizindən 2 faizdən kiçik 
rəqəmə qədər. 2000-ci ildə büdcədə hətta kiçik profisit qeydə alınmıĢdır ki, bu da əsasən yüksək 
neft qiymətləri hesabına baĢ vermiĢdir.  
Neft bumunun idarə olunması 
1.10.
 
 “Yeni” neft bumunun baĢlanması ilə iqtisadi artım üçün perspektivlər əhəmiyyətli 
dərəcədə  yaxĢılaĢmıĢdır.  Əslində,  Azərbaycanın  neft  və  qaz  sektorunun  19-cu  əsrin  sonundan 
baĢlayan uzun tarixi var. ―Yeni‖ neft bumu Azərbaycan Dövlət Neft ġirkəti (ARDNġ) və xarici 
neft  Ģirkətləri  arasında  neft  hasilatını  və  istehsalını  tənzimləyən  bir  sıra  Hasilatın  Pay  Bölgüsü 
(HPB) saziĢlərinin imzalanması ilə baĢlamıĢdır. 
1.11.
 
1996-2006-cı  illər  ərzində  Azərbaycan  iqtisadiyyatında  orta  illik  hesabla  11  faiz 
artım  qeydə  alınmıĢdır.  Təbii  ki,  bu  artım  əsasən  neft  və  qaz  sektorlarının  sürətli  artımı 
hesabına  baĢ  vermiĢdir.  HPB  saziĢlərinin  imzalandığından  sonra  Azərbaycanda  neft-qaz 
sektorunda  həyata  keçirilən  bir  neçə  meqalayihələrin  baĢlanması  ilə  bağlı  olaraq  irimiqyaslı 
investisiya axınları qeydə alınmıĢdır. Bunun nəticəsində 1999-cu ildə neft və qaz sektoru 47 faiz 
həcmində nəzərəçarpan artım tempi nümayiĢ etdirmiĢdir. 
 
 
Mənbə:  Azərbaycan  Hökuməti  və  Dünya  Bankının 
hesablamaları 
Diaqram  1.9:  BirbaĢa  xarici  investisiyalar 
(ÜDM-də %) 
 
 
Mənbə:  Azərbaycan  Hökuməti  və  Dünya  Bankının 
hesablamaları 
Diaqram 1.10: Yığımlar və investisiyalar (ÜDM-
də %) 
-20%
-10%
0%
10%
20%
30%
40%
98
99
00
01
02
03
04
05
06
07
08
Xalis BXĠ/ÜDM
Neftlə bağlı xalis BXĠ/ÜDM

---