Anab L m dali

 
 
154 
6. Deontolojik Gerekçelendirme 
Deontoloji, ahlâkî değer ve inançların eylemlerin etkilerinden ve sonuçlarından 
bağımsız  yani  ahlâkın  dışındaki  şeylerden  istisna  olarak  onun  kendi  iç  doğasından 
çıkarılmasını  savunan  görüştür.  Ahlâk,  insanlara  bazı  ödevler,  sorumluluklar  yükler; 
insanlar  herhangi  bir  amaç  gütmeksizin  bu  sorumlulukları  yerine  getirir.  Deontolojide 
ahlâkî  davranışın  dışsal  herhangi  bir  gerekçesi  olamaz;  bizim  çıkarımıza  olsun  ya  da 
olmasın  eğer  doğru  olanı  kendi  adına  yapmıyorsak,  o  halde  doğru  olanı 
yapmıyoruzdur.
429
 
Deontoloji açısından genel bir ahlâkî kuralın olması, sorumluluğu beraberinde 
getirir. Bu aşamadan sonra ahlâkî faillerin ahlâkın içeriği ile ilgili düşünecekleri bir şey 
yoktur.  Örneğin,  “yaşlılara  yardım  etmelisin”  şeklinde  bir  kuralı  düşünelim.  Bu  kural 
bir  kere  ortaya  koyulduğu  zaman  bu  kuralın  ortaya  çıkaracağı  sonuçlar  ve  etkiler 
düşünülmeden,  saygı  ile  kurala  bağlı  kalınacak,  kuralın  bize  yüklemiş  olduğu 
sorumluluk  duygusu  ile  hareket  edilecektir.  Ahlâkî  yargının  bu  biçimi,  bizim  ona 
uymamız için yeterlidir.  
Deontolojik  liberalizmin  isim  babası  diyebileceğimiz  Michael  Sandel, 
deontolojiye  şu  özellikleri  atfeder:  Öncelikle  bir  deontolojide  hakkın  iyiliğe  önceliği 
vardır. Kişisel  çıkar ve  haklar,  deontolojide ahlâkî  unsurlar  olamaz.  Bu yüzden  ahlâkî 
iyi,  bu  ve  bunlara  benzer  şeylere  bağlı  değildir.  yinin  şahsî  veya  tecrübî  bir  temeli 
yoktur.  kinci  olarak  deontoloji,  bazı  kesin  sorumluluklar  ve  yasaklar  içerir;  yani 
ş
artlara  göre  değişmeyen  kesin  hükümler  vardır.  Deontolojide  bu  kurallara  saygı,  en 
önemli  unsurdur.  Üçüncü  olarak  deontoloji,  teleolojik  (amaççı/sonuççu)  değildir;  bu 
yapı, amaç-araç ilişkisi üzerine kurulmaz. Ahlâkî kurallar bir takım amaçlara ulaşmanın 
araçları yapılamaz. Bir şey, sadece kendisi için istenir. Dördüncü olarak deontoloji, her 
ş
eyden önce bir adalet teorisidir. Adalet, politik ve ahlâkî düşüncelerden önce gelir.
430
 
Deontoloji,  davranışta  bulunmanın  nedenlerini  biçimsel  bir  ahlâk  anlayışı  ile 
ortaya  koyar.  Biçimsellik,  ahlâkî  karar  alma  süreçlerine  dış  etkilerin  dâhil  edilmesine 
müsaade  etmez.  Bireysel  durumlar,  beklentiler  ve  talepler,  ahlâkın  konusu  değildir. 
Diğer  taraftan  ahlâkî  yargılar,  mukayese  edilemez  ve  eş-ölçülemezdir.  Yargılar, 
birbiriyle  mukayese  edilemez;  onların  birbiriyle  çatışması  durumunda  biri  diğerine 
tercih  edilemez.  “Yalan  söylemek,  kötüdür.”  “Başkalarını  üzmek,  kötüdür.”  Bu  iki 
durum çatıştığında şartlara göre biri diğerine tercih edilemez. Çünkü ahlâkî kurallar her 
                                                 
429
  
Mustafa Erdoğan, “Liberalizm ve Muhafazakârlık”, s. 67; MacIntyre, age., s. 98. 
430
  
Sandel, age., ss. 1, 3. 

---

 
 
155 
durumda  ve  şartta  vazgeçilmezdir  ve  onların  her  biri  özerktir;  yani  biri  diğeri  ile 
ilişkilendirilemez.
431
    Bu  açıdan  deontoloji,  duruma  veya  faile-bağlı  değil,  kesin 
(kategorik) bir teoridir. 
Liberal  ilkelerin  ahlâkî  statüsü  üzerinde  düşündüğümüzde  tek  düze  bir 
yaklaşımdan  bahsetmek  mümkün  değildir.  Locke  ve  Nozick  gibi  düşünürler,  kısmî 
deontolojiyi  savunurken  Anderson,  M.  Moore,  Sandel  gibi  düşünürler  Kantçı  bir 
deontolojiyi  savunurlar.  Gauthier,  Gewirth,  Rawls,  Raz  ve  Kymlicka  ise  sözleşmeci 
deontolojinin farklı türlerini savunurlar. Liberal ilkeleri deontolojik gerekçelendirmeye 
tâbi tutma konusunda farklı tasnifler mümkündür. Ancak buraya kadar konuyu ele alış 
biçimine  en  uygun  düşecek  bir  tasnif  yapmak  için  daha  önceden  vurguladığım  bazı 
esasları  göz  önüne  almak  iyi  olur.  Deontolojilerin  inanç  temelli  teoriler  olduğu  daha 
önce  de  vurgulandı.  nanç  temelli  teoriler  için  içselcilik  ve  dışsalcılık  ayrımına  bağla 
kalarak  bir  deontoloji  tasnifi  yaparsak  karşımıza  Kantçılar  ve  Lockecular  şeklinde  bir 
tasnif  çıkar.  Liberal  ilkelerin  ahlâkî  gerekçelendirilmesi  ile  bu  ilkelere  uygun 
davranmak  arasında  içten  gelen  bağlantı  olduğu  ve  ilkeye  göre  davranmayı  sağlayan 
unsurların  inancı  doğru  kılan  şeyler  olduğu  şeklindeki  yaklaşımın  en  klasik  şeklini 
Kant’ta  ve  onun  takipçilerinde  buluyoruz.  Bu  düşünceye  “tam  deontoloji”  veya  “tam 
deontolojik liberalizm”
 demek mümkündür. “Tam” ifadesi, ahlâkta hiçbir dışsal unsura 
yer verilmediği için uygundur.  
Diğer taraftan ahlâkî ilke ve inançların her ne kadar diğer inançlar gibi failden 
bağımsız  nesnel  bir  doğrulama  şekli  varsa  da  bu  inanca  göre  davranmayı  sağlayan 
unsurlar,  inancın  doğruluğunu  gösteren  unsurlardan  farklıdır.  Bu  yaklaşım,  ahlâkın 
temel inançlardan oluştuğu şeklinde deontolojik bir temele yerleştirse de ahlâkta haricî 
unsurların bir motivasyon unsuru olduğunu kabul eder. Bu yüzden bu yaklaşıma “kısmî 
deontoloji”
 veya “kısmî deontolojik liberalizm” adını verebiliriz.  
a. Tam Deontoloji 
Tam  deontoloji  ve  kısmî  deontoloji  ayrımını,  liberal  düşünce  içinde  bilinen 
başka  bir  ayrımla  tamamen  örtüştürebiliriz.  Bu,  sosyal  liberalizm  ile  liberterlik  (veya 
liberteryenlik)  ayrımıdır.  Sosyal  liberaller,  tam  deontolojiyi  savunurken  liberterler, 
kısmî  deontolojiyi  savunurlar.  Tezin  baş  kısmından  buraya  kadar  ileri  sürmüş 
olduğumuz  bazı  iddiaları,  daha  açık  ve  anlamlı  hale  getirmek  amacıyla  liberal 
düşünürlerin  ahlâkî  karar  alma  konusundaki  yöntem  ve  yaklaşımlarını  bazen 
                                                 
431
  
Kant, Ahlâk Metafiziği, ss. 50, 74.   

---